کبوترخانه‌ها، جاذبه‌های منحصر بفرد گردشگری

به گزارش خبرگزاری فارس از اصفهان، امروزه برج‌ها نماد شهرهای بزرگ شده‌اند، به گونه‌ای که اگر برج‌ها نباشند انگار شهر، مدرن نیست، ساختمان‌هایی که چند صد نفر در کنار هم صبح را شب می‌کنند و با مشکلات آپارتمان‌نشینی کنار می‌آیند، اگر از طبقات بالای برج به شهر نگاه کنید، به پرندگانی که رها در آسمان پرواز می‌کنند غبطه می‌خورید، آنقدر در قفس آپارتمان احساس نفس‌تنگی می‌کنید و دوست دارید دوشادوش پرندگان شهر را نظاره کنید، پرندگانی که گاهی روی تراس خانه شما منتظر آب و دانه هستند یا روی درختان، بازی می‌کنند گاهی هم می‌روند در کبوترخانه‌ها و جایشان نرم، گرم و امن است.

قدمت کبوترخانه‌ها، به زمان صفویه برمی‌گردد، اما هنوز در جای جای شهر آثاری از این بناهای مدور که کبوترها دور تا دورش به پروازند را می‌بینیم، اما هیچوقت نشده است از معماری آن سر دربیاوریم یا حتی سری به برخی کبوترخانه‌ها بزنیم، در برخی شهرها و روستاها مانند نجف‌آباد و گلپایگان پلان مربعی دارد.

فردی هست که همین کبوترخانه‌ها را بازسازی و مرمت می‌کند، او متولد ۱۳۱۹ است و در محله سیداحمدیان خیابان ولیعصر به دنیا آمده است. محمد پاک‌نژاد برای آنکه ساختار معماری کبوترخانه را برایم توضیح دهد، دعوتم کرد به خانه‌اش، پیرمرد باصفای اصفهانی روی یک مقوا شکل ساختمانی کبوترخانه را از قبل کشیده بود تا روی آن برایم توضیح دهد، می‌گفت از اول شغلش طاق زدن و مرمت بوده، راه پدرش یعنی ساختمان‌سازی را ادامه داده ولی به خاطر علاقه،  در مسیر مرمت خانه‌ها و بناهای تاریخی افتاده است، می‌گفت آنقدر استاد عوض و شاگردی کرده تا چیز یاد بگیرد تا ببیند کدام استاد به دلش می‌نشیند.

از مرمت خانه‌ها تا خدمتگزاری برای مردم

از حاج شکرالله، رضا لنجانی، استاد عبدالوهاب معمار، استاد ابوالقاسم و  استاد حسن به عنوان اساتیدش یاد می‌کند، می‌گوید: می‌رفتم پیش استادها بلکه چیزی یاد بگیرم، هرچه می‌گفتند اطاعت می‌کردم، از جارو کردن تا پهن کردن فرش را با دل و جان انجام می‌دادم تا استاد به من چیزی یاد دهد، جوری استادی می‌کردند که جرأت نداشتم دفعه اول بگویم یاد گرفتم، هنوز که هنوز است دوست دارم چیزی یاد بگیرم. این نیست که آدم روی یک سکو بنشیند و بگوید دنیا روی این سکو تمام می‌شود.« اِگه دول‌دوزی بلدی، پینه‌دوزی هم بلد شو.» این وصیت پدرم بود. می‌گفت کاری را یاد بگیر که به درد بخورد و خدمتگزار مردم باشی.

این معمار اصفهانی روی یکی از تخت‌های سنتی گوشه خانه‌اش می‌نشیند و ساختار کبوترخانه را برایم توضیح می‌دهد، زحمت زیاد، دستانش را زمخت نشان می‌دهد، لهجه شیرین اصفهانی‌اش باعث می‌شود بیشتر حواسم پی توضیحاتش باشد که می‌گوید:« کبوترخانه هشت ضلع است و چهارضلع آن تو پر و جای خانه‌های کبوترهاست، خدا بیامرزد علی برجی و پدرش، آن‌ها می‌توانستند کبوترخانه‌ها را بسازند.»

ارث برای آیندگان

درباره اهمیت کبوترخانه‌ها می‌پرسم، دستی به سرش می‌کشد و می‌گوید: از فضله کبوترها به عنوان کود برای زمین‌های کشاورزی استفاده می‌کردند، آن زمان مثل حالا کود شیمیایی نبود و محصولشان کیفیت‌دار می‌شد، الان کبوترخانه‌ها را مرمت می‌کنند تا گردشگران را جذب کنند، محلی برای استراحتشان باشد و مردم تاریخ را ببینند، بناهای قدیمی را پدران ما ساختند، آجر به آجر این بناها با ما حرف می‌زنند و می‌گویند ۴۰۰ سال دیگر چه از شما به یادگار می‌ماند؟ پس ما هم نباید دست رو دست بگذاریم و هیچ کاری نکنیم.

پاک‌نژاد برای مرمت چند سفر خارج هم رفته است، مسجد صفوی در کاظمین و صحن و سرایش را مرمت و در ورودی‌اش را بزرگ کرده است، به تازگی هم از سه خانه در کاظمین بازدید کرده، یک بار هم سفارت ایران در فرانسه را طاق زده است.

صحبتم را با او تمام می‌کنم، از کمد آلبومش را درمی‌آورد و نشانم می‌دهد، دسترنج سا‌ل‌ها مرمتش را از پشت آلبوم نمی‌شود ستود ولی او ستودنی است به پاس همه تلاش‌هایش برای زنده نگه داشتن تاریخ.

معماری در خدمت طبیعت

مریم قاسمی سیچانی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد واحد اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در اصفهان در این رابطه اظهار کرد: معماری همواره سعی می‌کرده نیازهای بشر را رفع کند و یکی از این حوزه‌ها، طبیعت و کشاورزی است، معماری برای این حوزه، قنات و کبوترخانه را ایجاد کرد، با قنات از راه دور آب تهیه می‌شود و با کبوترخانه کود و مواد مغذی به وجود می‌آید، در قدیم کود کبوترها را برای صیفی‌جات و جالیزهای اصفهان به کار می‌بردند.

وی با بیان اینکه کبوترخانه، ابداعی است که نمودش را از دوره صفوی به بعد داریم، خاطرنشان کرد: یکی از جاهایی که خیلی این کبوترخانه‌ها کار می‌شود اصفهان است و بیشترین تعداد کبوترخانه‌های ایران را دارد، کبوترخانه‌ها از نظر فرم مکعب یا استوانه هستند اکثر کبوترخانه‌ها پلان مدور دارند، کبوترخانه‌ها باید ارزان تمام می‌شدند؛ چون برای کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گرفت و هرکجا جالیز بود باید راحت ساخته می‌شد.

قاسمی سیچانی افزود: همزمان چند هزار پرنده در کبوترخانه زندگی می‌کرد و بعضی اوقات همگی با هم پر می‌زدند و بال کبوترها، لرزش شدیدی را ایجاد می‌کرد، برای همین از ویژگی‌های کبوترخانه‌ها مقاوم بودن آن‌ها است، همچنین کبوترخانه‌ها از کبوترها مقابل دشمنانشان مثل مارها محافظت می‌کردند به این صورت که پایین کبوترخانه را گچ کار می‌کردند، گچ حالت لیز دارد و مار اگر می‌خواست از دیواره کبوترخانه بالا بیاید، لیز می‌خورد و به کبوتر نمی‌رسید و در فصول گرم و سرد سال کبوترها زندگی راحت و امنی داشتند.

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد واحد اصفهان با اشاره به اینکه معمولا کبوترخانه‌ها از گل ساخته شدند، تصریح کرد: در فرم استوانه‌ای کبوترخانه‌ها، یک استوانه بیرون و در پوسته خارجی است و یک استوانه درون است و فضای خالی بین استوانه خارجی و استوانه داخلی پر از آشیانه‌هایی با ابعاد کبوتر است که زمینه شطرنجی جالبی را ایجاد می‌کند و توسط پشت‌بندها و طاق‌هایی به هم وصلند و برای ورود و خروج پرنده‌ها مشبک‌های آجری قرار می‌دادند.

تنها یادگار باغ هزارجریب

وی افزود: در خیابان برج اصفهان یکی از کبوترخانه‌های معروف باغ هزار جریب است، یکی‌ هم در دانشگاه اصفهان است و تنها یادگار آن باغ معروف هزارجریب است، کبوترخانه، یکی از جذابیت‌های ایران است که می‌تواند مثل قنات، ثبت جهانی شود چراکه قنات مخصوص ایران بود و کبوترخانه‌ها هم همینطور است.

تبدیل کبوترخانه به کافه

آرش شارقی، کارشناس ارشد معماری دارد و استاد دانشگاه است، او از افرادی است که یکی از کبوترخانه‌ها را به کافه تبدیل کرده است، هرچند به دلیل کرونا و نبود گردشگر و برخی مشکلات دیگر، آن کافه بسته شده است، او در این رابطه در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در اصفهان می‌گوید: وقتی این کار را کردم، حس و حال کافه خیلی خوب بود، این کار نظر گردشگر خارجی را جلب کرد و بسیاری از مردم چون تا به حال داخل کبوترخانه را ندیده بودند، از دیدن آن شگفت‌زده می‌شدند و آرامش کبوترخانه بی‌نظیر بود.

شارقی برای آنکه کبوترخانه از بین نرود، تصمیم به بازسازی آن می‌گیرد و بعد آن را تبدیل به کافه می‌کند، البته همه کبوترخانه‌هایی که در اصفهان وجود دارد قابلیت این کار را ندارند، چراکه برخی کوچک هستند یا از نظر موقعیت مکانی در دسترس مردم قرار نگرفته‌اند.

اگرچه امروزه کبوترخانه آن کارکرد قدیمی خود را از دست داده است، اما بنایی است قدمت‌دار که به سلامت محیط زیست، امنیت پرندگان و کشاورزی کمک می‌کرده است، حفاظت یا تغییر کاربری آن می‌تواند یکی از عوامل موثر در جذب گردشگران به خصوص گردشگران خارجی باشد، چراکه معماری درخور توجهی دارد.