فضاهای شهری عنصری اساسی در تعاملات و ارتباطات انسانی است؛ این فضاها سازوکارهای لازم برای نقش‌آفرینی نظارت‌های اجتماعی را نیز در شهرها مهیا می‌کنند، اما گاهی همین فضاها در صورت بی‌دفاع و بی‌مصرف‌شدن می‌تواند در زمینه‌های مختلف تهدیدکننده و مستعد جرم‌خیزی شود.
در جهان امروز امنیت شهری یکی از مسائل مورد توجه در معماری، شهرسازی و جامعه‌شناسی شهری است، چرا که جامعه‌شناسان شهری به این نتیجه رسیده‌اند که نمی‌توان برای فرد اقدامات مراقبتی انجام داد، بدون اینکه اطراف و شرایط پیرامون او را آماده کرد؛ به واقع فرد را نباید در محیطی که امنیت ندارد، رها کرد و از او توقع داشت که از تمامیت، اموال و حیثیت خود دفاع کند.
کمبود امنیت، احساس خطر و ترس از جرم و جنایت در محیط‌های شهری موجب کاهش استفاده از عرصه‌های همگانی و کارایی نداشتن محیط‌های شهری می‌شود، چرا که بدون احساس امنیت، فضای شهری عرصه حضور و تعاملات اجتماعی شهروندان نخواهد بود.
فضاهای بی‌دفاع فضاهایی با ضریب آسیب‌پذیری بالا است که با توجه به ساختار فیزیکی به همراه تعریف اجتماعی، برای به فرجام رساندن عملی مغایر با فرم‌های تعریف‌شده اجتماعی نقشی بارز و نهایی دارد.
فضاهای بی‌دفاع امروزه در شهرها به دلیل رشد و گسترش فیزیکی و جمعیتی از یک‌سو و فرسودگی و تخریب مناطق قدیمی، بسیار افزایش یافته است؛ تجربه جهانی نشان می‌دهد که علاوه بر اینکه به سمت فضاسازی شهری بهتر پیش نمی‌رویم، مکان‌های ساخته شده را نیز از بین برده‌ایم، به همین جهت فضاهای شهری بی‌هویت و ناآشنای زیادی به‌وجود آمده است که این فضاهای ناآشنا می‌تواند تبعات منفی بسیاری را در پی داشته باشد و در موازات خود از یک‌سو خشونت و ترس را افزایش دهد و از سوی دیگر موجب حس ناامنی شود که موجب واکنش‌های روان‌شناختی و رفتاری شهرنشینان شود.
فضاهای بی‌دفاع شهری از حیث آثار بسیاری که بر حیات شهری به‌ویژه از جهت تأثیری که در ایجاد ترس از جرم و ناامنی در شهر می‌گذارند، از اهمیت پژوهشی بالایی در مطالعات شهری برخوردارند و انجام تحقیقات نظام‌مند در این زمینه، بینش‌های نوینی را پیش روی ما قرار می‌دهد.
بعضی از فضاهای شهری به دلیل شرایط کالبدی خاص یا ویژگی‌های عملکردی در آن فضا، می‌تواند زمینه‌ساز جرایم شهری باشد که به آن‌ها فضاهای بی‌دفاع شهری گفته می‌شود.
فضاهای بی‌دفاع شهری می‌تواند گوشه‌ای در یک گذر، در یک خیابان یا در یک بافت فرسوده باشد، البته به هر میزان که شهروندان در آن محدوده حضور داشته باشند، فضاهای بی‌دفاع شهری در آن منطقه کمتر حس می‌شود، بنابراین اصلی‌ترین دلیل رشد فضاهای بی‌دفاع شهری حذف شهروندان و ذی‌نفعان آن محله است.
وجود فضاهای بی‌دفاع در دل محلات یکی از عوامل اصلی کاهش و سلب امنیت شهروندان است؛ به تفسیر دیگر فضای بی‌دفاع شهری فضایی است که از چشم ناظران عمومی دور شده است و شهروندی در آنجا حضور ندارد و متروکه مانده است.
برای رفع معضل فضاهای بی‌دفاع شهری مشکل قانونی وجود ندارد
ابوالفضل قربانی، رئیس کمیسیون هوشمندسازی و حمل‌ونقل شورای اسلامی شهر اصفهان در این باره می‌گوید: فضاهای بی‌دفاع شهری موضوعی بین دستگاهی است که چند دستگاه باید با همکاری یکدیگر این معضل را رفع کنند، قسمتی از فضاهای بی‌دفاع در محلات تاریخی شهر قرار دارد که کمک جدی اداره میراث را می‌طلبد، تعدادی از این خانه‌ها مشکلات ثبتی دارد که مساعدت قوی اداره ثبت را نیاز دارد.
وی با بیان اینکه بعضی از این ملک‌ها صدها وارث دارد که نمی‌توانند با هم به توافق برسند، می‌افزاید: دادستانی، اداره قضائی و حتی شهرداری وظیفه بررسی این ماجرا را دارند، قسمتی از این کار مربوط به بافت‌های تاریخی می‌شود که از متولی بافت درخواست کردیم این موارد را شناسایی کند تا مواردی از جمله دیوارچینی و استحکام دیوارها که بر عهده شهرداری است، انجام و ضمن جلوگیری از ورود متجاهران، امنیت نیز برقرار شود.
اقدامات شهرداری برای رفع فضاهای بی‌دفاع شهری به‌تنهایی کارساز نیست
رئیس کمیسیون هوشمندسازی و حمل‌ونقل شورای اسلامی شهر اصفهان با بیان اینکه امیدوارم سایر معضلات با کمک دستگاه‌های ذی‌ربط با سرعت برطرف و آرامش در این مناطق برقرار شود، تصریح می‌کند: برای تعیین تکلیف این زمین‌ها مشکل قانونی نداریم و بیشتر مشکل اجرا و مجری قانون داریم.
قربانی تاکید می‌کند: ب استانداری یا فرمانداری باید برای رفع این مشکل پیش‌قدم شوند و دستگاه‌ها را به‌خط کنند، زیرا اقدامات شهرداری به‌تنهایی نمی‌تواند کارساز باشد، اما مدیریت کلان‌شهری می‌تواند از تمام دستگاه‌ها از جمله شهرداری مطالبه کند، بنابراین باید جلسات متعدد برگزار و این مورد پیگیری شود.
نمی‌توان یک نسخه واحد برای تمام فضاهای بی‌دفاع شهری پیچید
امیرحسین شبانی، دکترای شهرسازی می‌گوید: شهر مجموعه‌ای از اجزا و روابط بین اجزای آن است که در نهایت قرار است این سیستم متشکل از اجزای درونی و در عین حال ارتباط با محیط بیرونی بتواند هدف نهایی که زیست‌پذیری و اجتماعی شدن افراد در کنار رفاه و آسایش شهری است را رقم بزند، چراکه هدف کلی هر شهر زیست‌پذیری و پایداری است.
وی می‌افزاید: فضاهای شهری یکی از اجزای این سیستم و ساختار کلی است که بسته به موقعیت قرارگیری مختلف یک شهر، ممکن است نقش‌ها و کارکردهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را در خود داشته باشد؛ وقتی قرار است یک فضای شهری در طول زمان از منظر فرمی و محتوایی دچار اختلال شود، این اختلال می‌تواند به دلیل یک مداخله، فرسودگی فضا و تغییراتی باشد که در طول زمان اتفاق افتاده است، از منظر یک آسیب‌شناس شهری یکی از معضلات اینگونه فضاها می‌تواند صفت بی‌دفاعی آن فضای شهری باشد.
دکترای شهرسازی با بیان اینکه فضاهای بی‌دفاع شهری به‌دلیل تضعیف ساختارهای هویت‌بخش، نظام‌بخش کارکردی و عملکردی نمی‌تواند در بافت شهر نقشی داشته باشد و تبدیل به فضاهایی می‌شود که جرم، بزه اجتماعی و فرهنگی و انواع نارسایی‌های اجتماعی در آن‌ها رخ می‌دهد و به جای اینکه بخشی از سیستم کلی در هماهنگی با سایر اجزا باشد، اختلالی را در سیستم کلی به‌وجود می‌آورد، ادامه می‌دهد: اگر فضاهای بی‌دفاع در بافت‌های مسکونی قرار داشته باشد، می‌تواند عامل اصلی اختلال در امنیت محلات شود.
فضاهای بی‌دفاع شهری دربافت‌های جدید شهرها نیز وجود دارد
شبانی تصریح می‌کند:، اگر اینگونه فضاها در بافت‌های تاریخی شهرها قرار داشته باشد، می‌تواند جریان فرهنگی و هویتی یک بافت تاریخی را دچار اختلال و تضعیف کند و چنانچه این فضاها در ساختارهای مرتبط با بخش‌های تجاری شهر باشد، می‌تواند بر جریان اقتصادی شهر تأثیر منفی بگذارد، همچون فضاهای رها شده پشت میدان نقش جهان که امروز به‌عنوان فضاهای بی‌دفاع شهری شاهد آن هستیم و از منظر کالبدی و ذهنی برای بخشی از شهر تصور منفی ایجاد می‌کند که برای این موارد باید برنامه‌ریزی همراه با آسیب‌شناسی و سپس راه‌حل تجویز شود.
وی با بیان اینکه فضاهای بی‌دفاع شهری مختص به یک نوع بافت نیست و حتی در بافت‌های جدید نیز اینگونه فضاها وجود دارد، تصریح می‌کند: بخش‌های نوساز بسیاری از شهرها به‌دلیل توجه نکردن طراحان شهرسازی به مقیاس‌ها با این مشکل روبه‌رو هستند، چنین فضاهایی اگر به حال خود رها شود، در طول زمان آسیب‌ها را منتشر می‌کند، در نتیجه نمی‌شود وجود آن‌ها را پذیرفت و با محافظه‌کاری از کنار آن‌ها گذشت.
دکترای شهرسازی با بیان اینکه نیاز داریم این پدیده را مسئله‌یابی و آسیب‌شناسی کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کنیم، می‌گوید: امروز در دنیا با راهکارهای مختلفی به این فضاها نگاه می‌شود، یکی از رویکردهای طراحان که امروز دنیا توجه جدی به آن دارد، استفاده از ظرفیت شهری تاکتیکال، کمک گرفتن از جامعه شهری برای حل مسائل فضاهای بی‌دفاع شهری و رفتن به سمت آن است که فضاها را مجدد با تزریق یک نوع فعالیت جدید و تغییر در ساختار کالبدی به حیات اجتماعی و فرهنگی بازگردانیم تا آن‌ها بتوانند بخشی از بار فضایی شهر را به دوش بکشند.
شبانی خاطرنشان می‌کند: تنوع اینگونه فضاها در جای‌جای شهر زیاد است، اما نمی‌توان یک نسخه واحد برای همه پیچید، بلکه باید مطالعه عمیق درباره چگونگی ایجاد این پدیده و فضاها داشت و سپس به‌دنبال راهکار باشیم.
یکی از اتفاقاتی که مدیریت شهری می‌تواند برای کاهش فضاهای بی‌دفاع شهری رقم بزند، افزایش مشارکت و نقش شهروندان در سطوح مختلف است، زیرا طرح‌هایی همچون پارک و پاتوق‌های شهری وجود دارد که شهروندان را دعوت می‌کند تا فضا را از حالت بی‌دفاع خود خارج کنند.
بسیاری از این فضاها در دل بافت فرسوده و تاریخی اصفهان وجود دارد که ارتباط شهروندان با این محلات قطع شده است، البته نهادهای متولی از جمله شهرداری‌ها می‌توانند اثرات بسیار خوبی در این باره داشته باشند؛ بی‌شک اگر شرایطی فراهم شود که با تعاریف شهرسازی و کالبدی، شهروند بتواند شب و روز در آن فعالیت داشته باشد، فضا از حالت بی‌دفاع خارج می‌شود.
