اصفهان در سال‌های اخیر با بحران کم‌آبی به‌ویژه در بخش کشاورزی مواجه شده است و محققان معتقدند که کاشت گیاه «سورگوم» می‌تواند به‌عنوان یک راهکار حیاتی به‌منظور مقابله با این چالش مطرح شود و برای کشاورزی پایدار در این استان مناسب است.
«سورگوم» یا ذرت خوشه‌‍ای یک دانه غلات و گیاه علفی از خانواده غلات است که می‌تواند فاصله بین دوره‌های آبیاری طولانی، خشکی و گرما را تحمل کند؛ این گیاه با اینکه در جهان به‌طور وسیع کشت می‌شود، اما هنوز چندان شناخته شده نیست و در بین غلات بعد از جو، برنج، گندم و ذرت رتبه پنجم را دارد، «سورگوم» مصرف انسانی دارد و به‌عنوان خوراک دام نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بحران آب در ایران و به‌ویژه در استان‌های مرکزی همچون اصفهان، به چالشی بزرگ برای کشاورزی و تأمین امنیت غذایی تبدیل شده است؛ از آنجا که کاشت بسیاری از محصولات کشاورزی در این استان با کمبود منابع آبی مواجه است، معرفی گیاهانی که توانایی تحمل شرایط دشوار را داشته باشند، امری ضروری به نظر می‌رسد.
محققان مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی اصفهان معتقدند که سورگوم به‌عنوان گیاهی مقاوم به خشکی و شوری، می‌تواند به‌عنوان یک راهکار مناسب برای مقابله با بحران آب در این استان و سایر مناطق خشک کشور مطرح شود، این گیاه با بهره‌وری بالا از منابع آبی، جایگزینی مناسب برای محصولات پرآب‌بر مانند ذرت است اما برای تحقق این ظرفیت به ترویج و حمایت‌های بیشتر از سوی دولت و کشاورزان نیاز است.
ویژگی‌های منحصر به فرد سورگوم برای کشاورزی در مناطق خشک
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی اصفهان، سورگوم را یک گیاه مقاوم به خشکی و کم‌آبی معرفی کرد و گفت: این گیاه از خانواده غلات و بومی مناطق گرمسیری و نیمه‌خشک به‌ویژه قاره آفریقاست که با ویژگی‌های مورفولوژیکی (زیست‌شناسی) خاص خود، می‌تواند شرایط سخت آب و هوایی و فاصله‌های طولانی بین دوره‌های آبیاری را تحمل کند.
مسعود ترابی افزود: سورگوم به‌دلیل آرایش ویژه و زاویه بسته برگ‌ها و سیستم ریشه‌ای گسترده خود قادر است به‌طور موثری از منابع آب موجود استفاده و در شرایط کم‌آبی رشد کند.
وی، یکی از ویژگی‌های برجسته سورگوم را سیستم ریشه‌ای آن دانست و گفت: این ریشه‌ها به‌صورت گسترده در عمق‌های مختلف خاک توسعه می‌یابد و به‌طور موثر مانند یک نمد عمل کرده و از هدر رفت آب جلوگیری می‌کند. این کارشناس ادامه داد: زاویه برگ‌ها نیز به‌گونه‌ای است که تابش مستقیم نور خورشید را کاهش می‌دهد و این ویژگی در کنار لایه مومی که سطح برگ‌ها را پوشانده است موجب کاهش تبخیر آب و افزایش مقاومت گیاه در برابر دمای بالا و خشکی می‌شود.
سورگوم، یک گزینه کم‌آب‌بر و با بهره‌وری بالا
ترابی با اشاره به تحقیقات جدید درباره این گیاه گفت: سورگوم می‌تواند ۳۵ تا ۴۰ درصد کمتر از ذرت آب مصرف کند در حالی که بهره‌وری آن در تولید علوفه از ذرت بالاتر است.
وی اظهار داشت: اگر یک متر مکعب آب در تابستان صرف تولید علوفه ذرت شود، تنها چهار تا پنج کیلوگرم علوفه تولید می‌کند اما اگر همین مقدار آب به سورگوم اختصاص یابد، می‌توان هشت تا ۹ کیلوگرم علوفه سیلویی تولید کرد و این ویژگی نشان می‌دهد که سورگوم به‌عنوان یک گیاه بهره‌ور آب می‌تواند در استان‌هایی مانند اصفهان که با بحران شدید کم‌آبی مواجه هستند، راهگشای بسیاری از مشکلات کشاورزی باشد.
چالش‌های توسعه سورگوم در ایران
این محقق مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی اصفهان ادامه داد: اگرچه سورگوم در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله چین و کشورهای اروپایی با موفقیت کشت می‌شود اما در ایران هنوز نتواسته است جایگاه خود را پیدا کند.
ترابی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در توسعه کاشت سورگوم را عدم فرهنگ‌سازی و آموزش کافی دانست و گفت: ما نیاز داریم که کشاورزان و دامداران با این گیاه آشنا شوند به‌ویژه دانه سورگوم برای مصرف در جیره غذایی دام‌ها و طیور بسیار مناسب است اما در کشور ما این دانه هنوز به خوبی شناخته نشده است.
وی همچنین به اهمیت جایگزینی سورگوم دانه‌ای به جای ذرت اشاره کرد و افزود: سالیانه حدود ۸۰ میلیون تن ذرت وارد کشور می‌کنیم که یکی از اقلام ارز بر است اما سورگوم دانه‌ای می‌تواند به‌عنوان یک جایگزین مناسب برای ذرت وارداتی باشد چرا که ۳۵ تا ۴۰ درصد آب کمتری مصرف می‌کند و در تولید علوفه بهره‌وری بالاتری دارد.
ترابی گفت: کشورهای بزرگی مانند چین و ژاپن، جزو بزرگ‌ترین واردکنندگان سورگوم هستند به‌ویژه در بخش‌های دام‌پروری و تولید غذای انسانی از دانه سورگوم استفاده می‌کنند اما در ایران، با توجه به محدودیت منابع آبی و نیاز به کاهش وابستگی به واردات ذرت، سورگوم دانه‌ای می‌تواند یکی از گزینه‌های راهبردی(استراتژیک) برای کاهش وابستگی به واردات باشد.
کاشت «سورگوم»، فرصتی طلایی برای کشاورزی اصفهان
یکی دیگر از محققان مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی اصفهان نیز با ابراز تاسف از اینکه کشاورزان استان هنوز با این گیاه آشنایی ندارند، گفت: در اصفهان با توجه به جریان نامنظم زاینده‌رود، این گیاه به دلیل سیستم ریشه‌ای عمیق و ساقه مومی، می‌تواند از هدر رفت آب جلوگیری کند و در شرایط تنش آبی عملکرد مناسبی داشته باشد.
نجمه کمالی، زمان کشت این گیاه را تیر ماه و برداشت آن را در اواخر آبان تا آذر اعلام کرد و افزود: این گیاه مواد فتوسنتزی را قبل از گرده افشانی در خود ذخیره می کند و در اواسط رشد اگر با تنش آبی یا آبیاری فصلی و غیر قابل پیش بینی مثل وضعیت حیات زاینده رود مواجه شود می‌تواند از مواد فتوسنتزی استفاده کند، به‌همین دلیل این گیاه به شتر گیاهان زراعی معروف است.
وی، «پاپ سورگوم»، «سورگوم دانه‌ای»، «دانه علوفه‌ای»، «دانه شیرین قندی»، «سورگوم مومی» و «سورگوم جارویی» را از مهم‌ترین نوع دانه‌های سورگوم اعلام کرد که تاکنون شناخته شده است.
این کارشناس گفت: دانه های پاپ سورگوم و شیرینی در صنعت شیرینی سازی مصرف دارد، سورگوم دانه‌ای برای تغذیه دام و انسان استفاده می‌شود و سورگوم جارویی نیز همان جاروی مادر بزرگ هاست که سال ها کاربرد دارد.
وی اضافه کرد: سورگوم علوفه‌ای برای دام کاربرد دارد و سورگوم مومی نیز بعد از برداشت، خشک و تخمیر و در تهیه پودر آرایشی استفاده می‌شود.
این محقق اصفهانی تاکید کرد: یک متر مکعب آب در فصل تابستان، پنج تا ۶ کیلوگرم ذرت تولید می‌کند ولی اگر همین یک متر مکعب آب را به سورگوم اختصاص دهیم می‌توان ۹ تا۱۰ کیلوگرم علوفه سیلویی با ۲۴ تا ۲۵ درصد ماده خشک تولید کرد بنابراین سورگوم یک گیاه با بهره وری بالا در مصرف آب و مناسب برای کشت در مناطق خشک از جمله اصفهان است.
با توجه به‌گفته محققان، سورگوم با ویژگی‌های مقاومتی نسبت به خشکی و کم‌آبی به‌ویژه در استان‌هایی همچون اصفهان که با بحران کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کنند، می‌تواند یک گزینه راهبردی برای کشاورزی پایدار باشد؛ این گیاه نه تنها در صرفه‌جویی در مصرف آب مؤثر است بلکه در بهره‌وری علوفه و جایگزینی ذرت وارداتی نیز ظرفیت بالایی دارد.
برای تحقق این ظرفیت‌ها، نیاز به فرهنگ‌سازی بیشتر، حمایت‌های دولتی و برنامه‌های ترویجی برای آشنایی کشاورزان و دامداران با این گیاه است؛ با توجه به مزایای اقتصادی و زیست محیطی سورگوم، حمایت از توسعه این گیاه می‌تواند به کاهش وابستگی به واردات دانه‌های پرآب‌بر مانند ذرت و بهبود وضعیت کشاورزی و دامداری در کشور کمک کند.
