چند روز پیش شهرهای مختلف کشورمان به قدوم مبارک شهدای گمنام عطرآگین شد اما آنچه برای برخی شبهه و سؤال ایجاد کرد این است که چرا شهید تازه‌تفحص‌شده داریم و چرا با وجود پیشرفت علم و تکنولوژی در زمینه ژنتیک، هنوز شهید گمنام داریم؟
چرا با وجود پیشرفت علم و تکنولوژی در زمینه ژنتیک، هنوز شهید گمنام داریم؟ برای پاسخ به این سؤال‌ها سراغ کسی رفتیم که تعدادی از شهدای ایران را برای نخستین‌بار از گمنامی درآورده است. دکتر محمود تولایی، بنیانگذار شناسایی شهدا با انجام آزمایش DNA در ایران درباره روند شناسایی شهدای گمنام توضیح می دهد.
چند روز پیش شهرهای مختلف کشورمان به قدوم مبارک شهدای گمنام عطرآگین شد و حس و حال معنوی به مردم شهیدپرورمان بخشید. استقبال مردم و به‌ویژه دهه هشتادی‌ها از مراسم تشییع این شهدا نشان داد که گذشت زمان نه‌تنها ایثار و یاد این عزیزان را از خاطر نمی‌برد بلکه هر سال نوجوانان و جوانان بیشتری مجذوب و شیفته شهدا می‌شوند اما آنچه برای برخی شبهه و سؤال ایجاد کرد این است که چرا اولا شهید تازه‌تفحص‌شده داریم؟ مگر تمام مناطق جنگی کشور تفحص نشده‌اند؟ دوما چرا با وجود پیشرفت علم و تکنولوژی در زمینه ژنتیک، هنوز شهید گمنام داریم؟ برای پاسخ به این سؤال‌ها سراغ کسی رفتیم که تعدادی از شهدای ایران را برای نخستین‌بار از گمنامی درآورده است. دکتر محمود تولایی، رئیس پیشین مرکز تحقیقات ژنتیک نور و بنیانگذار شناسایی شهدا با انجام آزمایش DNA در ایران درباره روند شناسایی شهدای گمنام توضیح می‌دهد.
کسب اعتبار شرعی با استفتاء از مقام معظم رهبری
ایده شناسایی پیکر بازماندگان یازدهم سپتامبر به تعیین هویت شهدای گمنام در ایران توسط دکتر تولایی کمک کرد. او درباره نحوه شناسایی از طریق آزمایش DNA می‌گوید: «در روش شناسایی با انجام آزمایش DNA تنها ذره‌ای از استخوان و هر بافت موجود از پیکر مورد نیاز، مثل بزاق دهان مانده روی ته یک سیگار یا بافت پوستی یا ناخن و چیزهای دیگری که به یک فرد تعلق دارد، می‌تواند ما را به تعیین هویت یک فرد رهنمون کند. من با دیدن این روش شناسایی هویت، پس از بازگشت به ایران، آن را در قالب یک پروپوزال به ستاد کل نیروهای مسلح ارائه دادم و در ادامه پیگیری‌های آن، ازجمله اعتبار شرعی موضوع که با استفتاء از مقام معظم رهبری انجام شد، به نتیجه‌ای که امروز می‌بینید، رسیدیم.»
موانع پیش روی این پروژه
تحقیقات در زمینه شناسایی شهدا از سال۱۳۸۱ آغاز شد. در این تحقیقات که با همکاری کمیته جست‌وجوی مفقودان آغاز شد تمام پیکرها یا نمونه‌هایی که در عملیات جست‌وجو و تفحص در محدوده‌های مرزی و برون‌مرزی به‌دست می‌آمد در اختیار تیم اجرایی برای انجام آزمایش قرار می‌گرفت. دکتر تولایی درباره مشکلات و سختی‌های شناسایی پیکر شهدا اینطور توضیح می‌دهد: «در زمینه احراز هویت شهدای گمنام کار ما با بررسی روی یک بافت سخت مثل استخوان آغاز می‌شد که ممکن بود با آسیب سوختگی نیز همراه شده باشد. این یک فرایند دشوار، بسیار تخصصی، زمان‌بر و مستلزم صبر و شکیبایی و در عین حال پرهزینه و نیازمند تکنولوژی به‌روز است، مثلاً زمانی که با نمونه‌ای از یک استخوان مواجه هستیم باید بدانیم که چطور آن را تبدیل به پودر کنیم که آسیبی به DNA وارد نشود، بعد از آن چطور فسفر، کلسیم و سایر مواد معدنی و آلی را از نمونه جدا کنیم و در نهایت به «اسید نوکلئیک» برسیم.» اینطور می‌توان نتیجه گرفت وضعیت خاک و شرایط جوی که شهدا در آنجا تفحص می‌شوند مثل رودخانه‌ها یا باتلاق‌ها در به تأخیر افتادن روند شناسایی دخیل‌اند. از طرفی تنها چند سال است که ایران توانسته در مناطق شرقی کشور عراق عملیات تفحص را آغاز کند.
گرفتن نمونه خون از خانواده‌های چشم انتظار
به‌طور کلی مرکز ژنتیک عهده‌دار انجام تمام مراحل آزمایشگاهی است و ارتباط با خانواده برعهده ۲سازمان دیگر است. بخش اول آن دسترسی به خانواده‌های دارای فرزند مفقود و جاویدالاثر است که این کار توسط اداره ایثارگران سپاه و همکاری ایثارگران سایر نیروهای مسلح صورت می‌گیرد و کار اخذ نمونه خون از خانواده‌ها، با همکاری بخش‌های بهداشت و درمان نیروهای مسلح یا بسیج جامعه پزشکی انجام می‌شود. دکتر تولایی با اعلام این نکات می‌افزاید: «نمونه‌های اخذشده به مرکز ژنتیک تحویل می‌شود و کار پاسخگویی به خانواده‌های مفقودان و همچنین اطلاع‌رسانی به خانواده شهید پس از شناسایی برعهده بنیاد شهید و سایر سازمان‌های مسئول کشوری مانند کمیته جست‌وجوی مفقودان و ستاد معراج الشهدا است.»
پس چرا باز هم گمنام دفن می‌شوند؟
دکتر تولایی در پاسخ به دفن شهدا به‌صورت گمنام می‌گوید: «هر یک از پیکرهایی که به‌دست ما می‌رسد، پرونده معاینه فیزیکی تهیه و با ثبت ویژگی‌های ابعادی و مشخصات و تصویربرداری تکمیل می‌شوند و پس از برداشتن نمونه در حد چند گرم، برای انجام آزمایش‌های مربوط به تعیین هویت، مابقی بقایا به معراج منتقل می‌شود چراکه براساس فتوای مراجع عظام، جایز نیست که پیکر مسلمان روی زمین نگهداری شود لذا در معراج‌الشهدا برابر ضوابط جاری نمونه‌ها نگهداری یا برای دفن در یادمان‌ها و اماکن اقدام می‌شود.» از صحبت‌های دکتر می‌توان اینطور نتیجه گرفت که شناسایی استخوانی که بیش از ۳۰سال زیر خاک با دمای ۶۰درجه بوده با شناسایی بافت نرم ساده تفاوت دارد و گاه تا سال‌ها طول می‌کشد و لذا طبق فتوای مقام معظم رهبری اگر موفق به شناسایی شهدا نشدند اجازه ندارند شهدا را بعد از تفحص در معراج‌الشهدا نگهداری کنند و باید آنها را سریعا به خاک بسپارند. هر زمانی که دستگاه تطبیق، تطابق ۲نمونه را اعلام کند بلافاصله و طی مراحل و تشریفات خاصی به خانواده‌های شهید اعلام می‌شود که شهید شما شناسایی شده و در مکانی معلوم تدفین شده است.
