خانه تکانی این میراث زنده و کهن، مالامال از خرده فرهنگهایی است که ریشه در باور مردمان ایران زمین در گذر از قرنهای متمادی دارد؛ از تمیز و آراسته کردن خانه و کوچه تا شکستن و دور ریختن ظروف کهنه، همه چیز آکنده از سنتهای زیبا و راز و رمزهای شگفتآور است.
طبق مطالعات و اسناد موجود، فلسفه خانه تکانی در واقع میزبانی از درگذشتگان (فَرَوَهرها) است؛ ایرانیان باستان باور داشتند روان درگذشتگانِ نیک رفتار پیش از نوروز به زمین باز میگردد و برای استقبال از آنها همه جا باید پاکیزه و آراسته باشد.
«فروردیگان» یا «جشن فَرَوَهرها» آیین کهن در ایران باستان است که در آن مردم پیش از حلول سال نو، خانه های خود را پاکیزه می کردند؛ بر اساس این اعتقاد، درگذشتگان سالی یک بار در آستانه فروردین و رستاخیز طبیعت به خانه باز میگردند و اگر آن را پاکیزه ببینند شاد می شوند و برای برکت خانه و شادکامی اهل آن دعا میکنند.
به روایت اسناد تاریخی، ایرانیان از اوایل اسفند شروع به خانه تکانی می کردند، عود و اسپند می سوزاندند و پوشاک نو می پوشیدند، شیرینی می پختند و آماده استقبال از نوروز می شدند.
در شاهنامه فردوسی نیز به نظافت و پاکیزگی کاخها و منازل در آستانه نوروز اشاره شده است؛ برخی از محققان، خانه تکانی را به فلسفه کهن ایرانی در مورد نبرد دائمی بین خیر و شر مرتبط میدانند، انسان با پاکیزگی بر تاریکی غلبه میکند و روشنایی و خیر را به خانه خود فرا میخواند.
از میان تاریخنگاران ایرانی پس از اسلام «ابوریحان بیرونی» و «محمود گردیزی» از جشن فروردیگان و سنت خانه تکانی یاد کردهاند؛ در سفرنامه «کاتف سیاحی» که در زمان شاه عباس به ایران آمده بود، نقل شده است که یک روز مانده به پایان آخرین روز سال همه دکانها و بازارها را رنگ میکنند و با گُل میآرایند.
کتاب «نوید بهار» به قلم جواد انصافی سنت خانه تکانی را اینگونه معرفی کرده است: ایرانیان در آستانه سال نو در برخی از روستاها خانه های خود را سفید می کردند و همه چیز را نو می ساختند. بیرون انداختن اثاثیه کهنه و شکستن ظروف قدیمی از دیگر کارهایی بود که آنها برای آماده شدن برای سال نو انجام دادند و معتقد بودند که بدشُگونی، انرژیهای بد و روحهای پلید را از بین میبرد. بعدها دانشمندان متوجه شدند که ترکهای ظروف و وسایل مکان مناسبی برای رشد میکروبهاست.
در بخش دیگری از این کتاب آمده است: ایرانیان باستان معتقد بودند که شیطان و ارواح خبیث در گوشههای تاریک خانه ساکن هستند، این دلیلی بود که آنها پیش از نوروز خانه را تمیز می کردند، سپس به بدن خود رسیدگی میکردند، اصلاح میکردند، موهایشان را کوتاه میکردند، ناخنهایشان را مرتب میکردند و لباسهای نو میپوشیدند.
خانه تکانی در تاجیکستان به«جاروبندان» شهره است؛ این رسم در کشورهای دارای اشتراکات فرهنگی با ایران از جمله جمهوری آذربایجان و افغانستان نیز برگزار می شود.
خانه تکانی در اصفهان؛ تنوع فرهنگ و قومیت ها
این آیین باستانی در نصف جهان؛ پایتخت فرهنگ و تمدن نیز همچنان رواج داشته و در بردارنده خرده فرهنگ هاست؛ برایند بررسیها حاکیست مردمان شرق و غرب اصفهان برای خانه تکانی باورها و رسوم خاص خود را داشتند.
یک کارشناس میراث معنوی اصفهان در همین پیوند به ایرنا گفت: در روزگاران قدیم، یک سال طبق تقویم «رعیتی» مناطق شرق اصفهان از جمله کاشان، ۳۶۰ روز بود و مردم پنج روز باقیمانده موسوم به «پنجه دزدیده شده» را فرصتی برای نبرد با تیرگی ها و غبارها میدانستند از این رو به خانه تکانی مشغول می شدند تا هنگام آمدن سال نو همه چیز تمیز و آراسته باشد.
عباس ترابزاده افزود: ساکنان شرق اصفهان نیز عقیده داشتند روح درگذشتگان(فروهرها) روزهای پایان سال به خانه باز می گردد و خانه تکانی آیین پاسداشت و میزبانی از آنها بود.
کارشناس میراث معنوی ادامه داد: در غرب اصفهان سنت کهن خانهتکانی با خاموش کردن کُرسی(وسیله گرمایش سنتی) و زدودن غبار سیاه آن (گَردِ دود) از سقف و دیوارها آغاز می شد.
این کارشناس میراث فرهنگی خاطرنشان کرد: مردمان این مناطق با جاروی نمدار سطوح دوده گرفته را تمیز می کردند و سپس آنها را با لایه ای نازک از ملات سفید رنگ موسوم به« گِل سفید» می پوشاندند.
ترابزاده افزود: در این مناطق مردم بدلیل همجواری با دشت ها و رودخانه ها چند روز مانده به نوروز فرش ها و قالی ها را با کمک یکدیگر در نهرهای جاری می شستند و سپس در حوالی همان محل زیر نور آفتاب پهن می کردند تا خشک شود.
از تکاندن دوده تا شکستن سفالینه ها
یکی از اهالی کهنسال منطقه کوهستانی غرب اصفهان درباره خاطرات خانه تکانی به خبرنگار ایرنا گفت: در قدیم که زمستان ها طولانی و پُربرف بود روزهای منتهی به نوروز بدلیل سرمای هوا و دمای پایین آب رودخانه ها، خانه تکانی با آویزان کردن قالی ها از بام یا ایوان خانه ها و سپس تکاندن غبار آنها با چوب های بلند و زمخت آغاز می شد.
بانو همدم دهقان افزود: در زمان های گذشته کف اتاق ها با لایه ای از گچ پوشانده شده و سرامیک یا موزاییک نبود بههمین دلیل ابتدا زیر فرشها، کارتن و مقوا می انداختیم و سپس قالی های تکانده شده را روی آنها پهن و با جاروی نمدار آنها را چند بار تمیز می کردیم.
وی اضافه کرد: یکی از رسوم خانه تکانی در قدیم، شکستن و دور ریختن همه ظرف های ترک برداشته و کوزههای سفالی کهنه بود بطوریکه با صدای خُرد شدن آنها متوجه می شدیم همسایه خانه تکانی عید را شروع کرده است.
این بانوی شیرین سخن ادامه داد: چند روز مانده به نوروز در حاشیه رودخانه ها یا حوض حیاط های قدیمی، دیگ های مسی را با ترکیب گِل و خاکستر تمیز می کردیم تا شام شب عید را در آنها طبخ کنیم.
وی افزود: در قدیم رفت و روب و آب و جاروی همه فضاهای خانه و کوچه نیز جزو خانه تکانی بود و بطور معمول همه همسایه ها اینکار را همزمان در یک روز و با کمک یکدیگر انجام می دادند.
دهقان اظهار کرد: در روزگاران کهن رسم بر این بود که چند روز مانده به نوروز یک شاخه درخت از طبیعت به خانه می آوردند، آن را با سنجد یا کشمش می آراستند و سپس خانه تکانی را شروع می کردند.
وی با بیان اینکه در برخی مناطق بهویژه روستاهای دارای طبیعت بکر اینکار همچنان رواج دارد، اضافه کرد: این کار بطور معمول با ذرت بو داده که نماد شکوفه های بهاری است انجام می شود و این درختچه را بهعنوان نماد سال نو در کنار هفت سین می گذارند.
این بانوی اهل غرب اصفهان گفت: مردم چند روز مانده به عید و پیش از آنکه خانه تکانی را آغاز کنند بوته های پرپشت خار را از خاک زمستانه دشت ها می کندند، برای کاشت سبزه هفت سین به خانه می آوردند و بعد از آن نظافت خانه را شروع می کردند.
دهقان ادامه داد: همزمان با آغاز خانه تکانی، روی بوته خار را با دانه های گیاهی مانند تخم شاهی، عدس و ماش خیسانده شده می پوشاندند و نمدار نگه می داشتند تا لحظه تحویل سال جوانه بزند و آن را سر سفره هفت سین بگذارند.
دهقان خاطرنشان کرد: قدیمی ها پیش از عید، پشم و پنبه تشک ها و لحاف ها را زیر نور آفتاب بیرون می ریختند و دوباره پس از حلاجی در ملافه های شسته شده پُر می کردند.
این بانو افزود: شستن چراغ نفتی ها و پوشاندن و جمع کردن آنها برای زمستان سال بعد نیز از مراحل مهم خانه تکانی بود.
هلهله و نواهای شاد محلی در خانه تکانی
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان فریدونشهر واقع در ۱۸۰ کیلومتری غرب اصفهان نیز در این پیوند به ایرنا گفت: در این منطقه که بدلیل همزیستی پنج قوم بختیاری، گرجی، فارس، ارمنی و ترک بهعنوان دیار اقوام شناخته شده است، خانه تکانی با آداب و رسوم خاص خود انجام می شود.
علی جوزی افزود: اقوام ترک این منطقه در ابتدای خانه تکانی به یکی از مناطق بکر و دارای رودخانه های پُر آب می روند و یک رستنی بومی از تیره شب بویان با عنوان علف چشمه که در گویش ترکی به آن «بولاغ اوتی» می گویند می چینند سپس آن را درون ظرف شیشه ای تمیز می گذارند و با نوارهای پارچه ای تزیین می کنند.
وی اضافه کرد: اقوام ترک فریدونشهر این گیاه را بهعنوان نماد سرسبزی بهار و طراوت خانه در کنار قرآن و آیینه می گذارند، بعد از تحویل سال آن را در سفره هفت سین قرار داده و در مراسم سیزده بدر نیز مانند سبزه به آب روان می اندازند.
جوزی خاطرنشان کرد: اقوام بختیاری این منطقه نیز مراسم خانه تکانی را همراه با ساز و دهل و نواهای شاد محلی و با مشارکت خویشاوندان انجام می دهند.
جوزی ادامه داد: گرجی ها نیز این مراسم را با شادباش فرا رسیدن نوروز به یکدیگر و کمک به خانه تکانی بزرگان قوم و سالمندان خانواده آغاز می کنند.
خانه تکانی و کارکردهای شگفت آور
خانه تکانی در گذر از قرن های متمادی بدلیل کارکردهای متنوع آن همچنان در فرهنگ ایرانیان جاری و ساری است خاصه آنکه پیوند عمیقی با آموزه های دینی نیز دارد؛ این سنت دیرینه از معدود آیین های دست نخورده و منسوخ نشده ایرانیان است از این رو تاریخ نگاران آن را تلاقی منحصر بفرد زمان کنونی با گذشته های دور می دانند.
آثار خانه تکانی تنها به نظافت و تمیزی محدود نمی شود بلکه به عقیده محققان و روانشناسان با زدودن آلودگی ها از محیط اطراف، توامان زنگارهای ذهنی و گرفتگی های روحی افراد نیز ناپدید می شود.
کارشناس ارشد جامعه شناسی و پژوهنده فرهنگی اصفهان در این پیوند به ایرنا گفت: مروری بر مطالعات انجام شده در زمینه کارکردهای خانه تکانی نشان می دهد این سنت قدیمی بیشتر از اینکه به آراستگی و تمیزی محیط زندگی منتهی شود سرشار از نتایج عمیق روانی برای افراد است.
مائده براتی افزود: خانه تکانی از طریق ایجاد مشارکت جمعی شور و نشاط بههمراه می آورد و حس موثر بودن را در افراد تقویت می کند.
این محقق اظهار کرد: انباشت بهم ریختگی و آشفتگی در قسمت های مختلف منزل با خانه تکانی ساماندهی می شود که کمترین نتیجه آن نظم و تسری حس خوشایند به افراد خانواده است.
این پژوهنده فرهنگی با بیان اینکه سلامت روان یکی از کارکردهای ثانویه خانه تکانی است، اضافه کرد: یکنواختی محیط زندگی که بطور معمول به فسردگی روحی منجر می شود با نظافت محیط و چیدمان جدید منزل برطرف خواهد شد.
براتی ادامه داد: بطور معممول در خانه تکانی وسایل اضافی و کهنه دور ریخته می شود که بدلیل قدرت برهم زدن روزمرگی ها و سامان گرفتن جدید محیط خانه بر تقویت حس شادابی افراد موثر است.
به گفته این پژوهشگر، اگرچه اکنون خانه تکانی با تهدید هایی مانند خطر سقوط از بلندی یا مسمومیت با شوینده های شیمیایی درآمیخته اما همچنان کارکردهای اصلی خود را حفظ کرده است.
براتی افزود: نشاط افزایی خانه تکانی وقتی بطور کامل محقق می شود که در فرایند آن به ایمنی، مدیریت زمان، تقسیم کار و هزینه ها متناسب با سطح معاش خانواده توجه شود.
وی ادامه داد: مهمترین نکته در سنت خانه تکانی قدیمیترها، ساده گرفتن آن و توجه به اصل نظافت است و نباید اجازه دهیم این رسم تحت تاثیر چشم و هم چشمی به فرایند گران و تنشزا تبدیل شود.
آب؛ داستان غمگنانه خانه تکانیهای امروز
خانه تکانی اگر چه همچنان جزو یکی از رسوم پایدار نوروزی بهشمار میآید اما با توجه به وضعیت نامطلوب منابع آب در شرایط فعلی با چالش های خاص خود رو بهرو است؛ کمبود آب که در روزگاران کهن وجود نداشت یا چندان مساله مهمی نبود که به چشم بیاید حالا به یک نگرانی و ابرچالش تبدیل شده است.
یک کنشگر فرهنگی که در زمینه پویش های مردمی «مدیریت مصرف آب» فعالیت می کند در گفت و گو با ایرنا اظهار کرد: چگونگی مصرف آب از نکات مهم مرتبط با سنت خانه تکانی است که بهویژه در روزهای منتهی به نوروز و با وجود دغدغه های فشرده این ایام، بطور معمول به آن کمتر توجه می شود.
پیمان حسینی افزود: خانواده ها باید تا جای ممکن قسمت های مختلف خانه و تجهیزات آن را بهجای آب با روش های بهینه تر مانند اسپری پاک کننده یا دستمال مرطوب پاکسازی کنند.
این فعال فرهنگی ادامه داد: بهتر است خانواده ها از شست و شوی فرش، مبلمان، پرده و ملافه در منزل و با آب آشامیدنی پرهیز کنند و این کارها را به شرکت های خدماتی بسپارند.
حسینی افزود: این تصور که با چند بار شست و شو، خانه تکانی بهتر نتیجه می دهد صحیح نیست و در این زمینه نیازمند فرهنگسازی و ارائه روش های بهینه مصرف به مردم هستیم.
وی خاطر نشان کرد: فرایند شست و شو در خانه تکانی باید بهجای یک روز که فشار به شبکه آبرسانی را بهدنبال دارد در چند روز و ساعتهای محدود انجام شود.
در حالی که بسیاری از آیینهای کهن در گذر زمان از یاد رفتهاند، «نوروز باستان» همچنان زنده و پرشکوه باقی مانده است؛ خانه تکانی نیز یکی از سنت های استقبال از نوروزگاه همچنان در آستانه سال نو انجام می شود و هنوز در میان مردم طرفداران زیادی دارد.
آیین باستانی نوروز، نخستین میراث ناملموس ایرانی است که سال ۱۳۸۸ در یونسکو به ثبت رسید.
