مادی‌های اصفهان، شبکه‌های سازه‌ای تاریخی است که از قدیم‌الایام به یادگار مانده است، از فواید مادی‌ها می‌توان به کاهش آلودگی هوا اشاره کرد.
اصفهان شهر گنبدهای فیروزه‌ای، اصفهان شهر جهانی صنایع دستی و اصفهان شهر مادی‌ها است، برای یک بار هم که شده، برای تفریح، پیاده‌روی کنار مادی‌ها را انتخاب کنید، مادی‌های اصفهان اگرچه امروزه آبی ندارند اما هنوز سرپا ایستاده‌اند تا محیط اطرافشان را خنک کنند و فضای مطبوعی برای مردم محل باشند، کوچک‌تر که بودم، وقتی شب‌های تابستان کنار مادی‌ها قدم می‌زدم، کمی سردم می‌شد، دست‌هایم را دور بازوهایم حلقه می‌زدم، گاهی صدای قورباغه‌ها می‌آمد که از آب بیرون آمده بودند.
امروزه، تورهای گردشگری متفاوتی برای محلات مختلف اصفهان ازجمله جلفاگردی، تخت فولادگری و… تعریف می‌شود، مادی‌گردی نیز می‌تواند یکی از این تورها باشد، چراکه مادی‌ها مخصوص اصفهان است و در کنار آنها گردشگر نه تنها از پیاده‌روی خسته نمی‌شود، بلکه زیر سایه درختان و خنکای هوایش، لذت برده و به بافت موجود در اطراف مادی به خصوص مادی‌های قدیمی نیز پی می‌برد.
حسین اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی حفاظت محیط زیست استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در اصفهان اظهار کرد: وجود رودخانه زاینده‌رود در فلات مرکزی ایران با کارکردهای بوم شناختی متنوع خود باعث ایجاد حیات و شکل‌گیری تمدنی کهن شده است، مادی‌ها تاثیرات زیاد و ارزشمندی بر محیط زیست شهری اصفهان دارند و یکی از نقش‌های اساسی آنها، توزیع عادلانه آب براساس آن چیزی است که از بالادست می‌آمده است.
مادی‌ها، آلودگی هوا را کاهش می‌دهند
وی با بیان اینکه پایداری فضای سبز و مخصوصا درختان از دیرباز به جریان داشتن آب در مادی‌ها وابسته بوده و باعث می‌شده فضای سبز شهری که لازمه هر شهری است، پایدار بماند، خاطرنشان کرد: از طرف دیگر نقش مادی‌ها در جمع‌آوری آب‌های سطحی و جلوگیری از سیلاب و توزیع مناسب آن است، شبکه مادی‌های شهر اصفهان بسیار گسترده است و باعث می‌شود فضای سبز و درختان به عنوان ریه‌های تنفسی (که لازمه سلامت محیط زیست شهری است) تنوع پوشش گیاهی را حفظ کند در نتیجه به صورت مستقیم و غیرمستقیم در کاهش آلودگی هوا نیز موثر است.
اکبری با بیان اینکه وجود مادی‌ها منجر به شکل‌گیری زیست‌بوم‌های طبیعی نیز می‌شود، گفت: مادی‌ها، بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری شهر می‌افزاید و بسیاری از مادی‌ها وقتی آب در آن جریان داشته باشد، زیستگاه پرندگان و دیگر زیست‌مندان آبزی و کنارآبزی می‌شود و جزو جذابیت‌های ارزشمند گردشگری، فرهنگی و تاریخی محسوب می‌شوند از طرفی با جریان آب در مادی‌ها، سفره‌های زیرزمینی نیز تغذیه می‌شدند.
مادی‌ها، رگ‌های حیات‌بخش اصفهان
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی حفاظت محیط زیست استان اصفهان با بیان اینکه مادی‌ها رگ‌های حیات‌بخش کلانشهر اصفهان هستند، تصریح کرد: در دو دهه اخیر به علت تغییرات شدیدی که در نظام آبی رودخانه زاینده‌رود ناشی از علل مختلف انسانی از جمله عدم مدیریت یکپارچه منابع آبی و بارگذاری‌های بیش از حد ظرفیت بر زاینده‌رود و نیز عوامل طبیعی و نحوه تعریف جداول منابع و مصارف و رهاسازی‌ها صورت گرفته، مادی‌ها از حقابه‌های تاریخی و قانونی خود محروم ماندند و در نتیجه با وجود تلاش‌های همه جانبه و ارزشمند مجموعه شهرداری و مدیریت شهری در استفاده بهینه از حداقل منابع آبی موجود و نیز به‌کارگیری پساب شهری برای آبیاری درختان، خشک بودن مادی‌ها صدمات زیادی به فضای سبز شهری زده و حفاظت پایدار از درختان را در فصول گرما با چالش جدی مواجه کرده است.
وی اشاره‌ای به معضلات آلودگی هوا، فرونشست زمین و پدیده‌های گرد و غبار و بیابان‌زایی اصفهان کرد و گفت: جریان یافتن آب در شبکه مادی می‌تواند در راستای حل این مسائل و جلوگیری از تشدید آنها کمک کند و از سویی خشک بودن مادی‌ها به آن دامن می‌زند، لذا استمرار و پایداری جریان زاینده‌رود و تأمین حقابه مادی‌ها برای پایداری سرزمینی اصفهان ضرورتی عاجل است.
حقابه مادی‌ها
اکبری درخصوص حقابه مادی‌ها اظهار کرد: مادی‌های شهر اصفهان با قدمتی دیرینه و تاریخی، حقابه تاریخی، عرفی و قانونی داشته و دارند که در سال‌های گذشته در جداول منابع و مصارف دیده نشده ولی در جلسات اخیر کارگروه سازگاری با کم‌آبی، این موضوع در دستور کار بوده و با توجه ویژه، حساسیت و اتفاق نظری که به آن می‌شود از طرف شهرداری، شورای اسلامی شهر، استانداری، حفاظت محیط زیست، مجمع نمایندگان، آب منطقه‌ای، سمن‌ها، اصناف و نیز تخصیص آب برای مادی ها به عنوان مطالبه عمومی؛ مقرر شده است تأمین حقابه مادی‌ها هم بطور مشخص در جداول منابع و مصارف دیده شود و مورد تاکید باشد.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی حفاظت محیط زیست استان اصفهان افزود: قرار است اتفاقات مثبتی برای تامین حقابه مادی‌ها به منظور حفاظت و نجات درختان، به وجود آید تا با توجه شایسته، ایجاد و استمرار حمایت‌ها در سطوح استانی و ملی، مادی‌ها به عنوان یک شبکه سازه‌ای تاریخی حیات خود را بازیابی کرده و با توجه به کثرت ورود گردشگر و مهمانان داخلی و خارجی به اصفهان و استفاده همگانی از مواهب فضای سبز شهری، درختان شهر اصفهان به عنوان عناصری حیات بخش و میراث و سرمایه‌ای ملی و حتی بین لمللی حفاظت شوند و پایدار بمانند.
مادی، راهکاری برای مهندسی آب در گذشته
امید خسروی دانش، مهندس معمار و طراح شهری نیز در این خصوص در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در اصفهان اظهار کرد: قبل از احداث سد زاینده‌رود بر روی رودخانه زاینده‌رود، جریان آب در آن دائمی با طغیان‌های فصلی بوده است، رودخانه‌ای که آب در آن جریان داشته ولی در فصول مختلف با توجه به بارندگی‌های بالادست، در زمان‌هایی طغیان می‌کرده است، یکی از روش‌های جلوگیری از طغیان و تخریب اراضی حاشیه رودخانه، این بود که آب را به‌صورت مویرگی از رودخانه خارج کنند و فشار آب را در زمان طغیان و سیلاب بشکنند، حرکت آب در این مجاری آبی که در اصفهان به آن «مادی» گفته می‌شود یکی از راهکارهای مهندسی آب درگذشته توسط مردمان این سرزمین بوده است.
وی افزود: درواقع نقش اصلی مادی‌ها در مسیر تنها رودخانه دائمی در پهنه سرزمینی فلات مرکزی(اصفهان)، کنترل سیلاب و طغیان‌های رودخانه زاینده‌رود بوده است، این تقسیم و پخشایش اثر دیگری هم بر اقتصاد آب و تقسیم سهم بهره‌مندی از آب یا حقابه داشته، موضوعی که شیخ بهایی، دانشمند دوره صفویه، نیز بر روی آن کارکرده و طوماری را منسوب به خود برای تقسیم و تسهیم آب زاینده‌رود از سر آب تا پایاب تدوین کرده بود.
خسروی دانش با اشاره به دیگر کاربردهای مادی‌ها بیان کرد: از دیگر کاربردهای مادی‌ها، این بود که برای آبیاری اراضی کشاورزی بالادست و حاشیه رودخانه مورداستفاده قرار می‌گرفت، انتقال آب به اراضی مرتفع‌تر از بستر رودخانه، از طریق فشار هیدرو استاتیکی آب(هر مولکول آب به مولکول دیگری ضربه می‌زند و باعث حرکت می‌شود) انجام می‌شد و مادی‌ها علاوه بر زمین‌های کشاورزی و باغ‌های حاشیه شهر، در درون شهر آب‌انبارها را سیراب می‌کرده و مورداستفاده روزمره مردم نیز قرار می‌گرفت، برخی از مادی‌های درون بافت شهری حتی از حیاط خانه‌ها و مساجد هم عبور می‌کرده، پیشینیان ما در ادوار مختلف، معماری خانه‌ها، مساجد و سایر ابنیه شهری را منطبق براین شیوه استفاده از آب طراحی و بناکرده بودند.
شهرسازی و معماری منحصربه‌فرد مادی‌ها
این مهندس معمار و طراح شهری که پایان‌نامه کارشناسی ارشد معماری خود را در دهه ۷۰ شمسی با عنوان«مادی‌های اصفهان به‌مثابه مسیرها و فضاهای باز شهری» تهیه‌کرده، با اشاره به مورب بودن مسیر حرکت مادی‌ها در بافت شهری مرکزی اصفهان، بیان کرد: رودخانه زاینده‌رود در شهر اصفهان از غرب به سمت شرق حرکت می‌کند یعنی جهتی غربی -شرقی دارد، اما خیابان‌های اصلی شهر اصفهان متأثر از محور چهارباغ تعدادی‌شان شمالی-جنوبی و تعدادی عمود بر چهارباغ یعنی شرقی-غربی هستند، آن چیزی که حرکت مادی‌ها را در بافت شهر اصفهان خاص می‌کند، حرکت جنوب غربی به شمال شرقی آنها در سمت اراضی شمال شهر بوده که این ویژگی مسیری کوتاه و مفرح را در محلات شهر ایجاد می‌کرده، همچنین مسیر مادی، بافت پیرامون خود را به طرق مختلف تحت تأثیر قرار می‌داده، برای مثال در محل‌های تقاطع با مسیرها و گذرها مراکز محله و پاتوق‌ها را به وجود می‌آورده و یا اینکه با ایجاد انشعاب در مسیر خود، گره‌ها و نقاط عطفی را در بافت ایجاد می‌کرده است.
وی با اشاره به اینکه آبراهه‌ها در اصفهان به دودسته با سرمنشأ متفاوت تقسیم می‌شدند، گفت: آن دسته از آبراهه‌هایی که از رودخانه منشعب می‌شدند را مادی (مثل مادی نیاسرم یا نیاصرم، مادی فدن، مادی فرشادی و … ) و آن‌هایی که از چشمه‌های درون یا پیرامون شهر جاری می‌شدند را نهر می‌گفتند( مثل نهر چشمه باقر خان ) مادی‌های نزدیک رودخانه زاینده‌رود، عمق و ارتفاع کمی نسبت به رودخانه دارند اما هرچه به سمت شمال اصفهان حرکت کنیم، عمق مادی‌ها بیشتر می‌شود، بستر مادی شاه‌پسند در شمال شهر حدود۲۰ متر نسبت به زاینده‌رود، ارتفاع بیشتری دارد و بستر آن‌هم عمیق‌تر از معابر اطرافش بوده و آب با فشار هیدرواستاتیکی به این محدوده‌ها می‌رسیده است، البته مسیرهای دیگری نیز وجود دارد که به‌جای زاینده‌رود از چشمه‌ها، تغذیه آبی می‌شدند و بخش‌هایی از آن در محدوده خیابان‌های رباط، کاوه و برازنده هستند.
خسروی‌دانش معتقد است شهرداری اصفهان در سال‌های گذشته با سختی‌های فراوان سعی کرده مسیر مادی‌ها و حریم اطراف آنها را حفظ کند، هرچند در سال‌های اخیر به خاطر خشک‌سالی و عدم مدیریت صحیح آب در رودخانه زاینده‌رود، آبی در مادی‌ها جاری نبوده و اراضی بالادست آنها نیز از باغ و کشاورزی تغییر کاربری پیداکرده، این عوامل باعث شده به حریم آنها تجاوز شود و درنتیجه تخریب مسیرشان زندگی و حیات مادی‌ها و فضای سبز اطرافشان را آسیب‌پذیر کرده است.
نقش محیط زیستی مادی‌ها
مهندس معمار و طراح شهری، درخصوص خنک بودن هوای اطراف مادی‌ها اظهار کرد: مادی‌ها و فضای سبز اطرافشان می‌توانند خرد اقلیم ایجاد کنند و باعث ایجاد لطافت و مطلوبیت در محیط پیرامون خود شوند، شهرها در مقیاس کلان، جزایر حرارتی و گرمایی هستند و اجازه نمی‌دهند در ارتفاع بالا ابر تولید و بارندگی ایجاد شوند و در مقیاس خرد هم محلات می‌توانند باعث تشدید جزایر گرمایی شوند و یا با تأثیر مثبت، با ایجاد جریان‌هایی هوایی، ایجاد تنفس‌گاه و فضای سبز درون خود باعث کاهش درجه حرارت محیط پیرامون خود شوند، این موضوع دقیقاً با حضور مادی‌ها با بستر آبی و درختان اطراف خود باعث می‌شده حدود ۱۰ درجه دمای محیط پیرامون خود را تا شعاعی معنادار خنک کنند و یکی از نشانه‌های بارز محیط پایدار شهری بوده است.
پاسداشت از مادی‌ها، وظیفه‌ای ملی است
وی با ذکر گوشه‌ای از محاسن و تأثیرات مهم این عنصر شهری – زیست‌محیطی عنوان کرد: می‌توان به ارزش‌های حیاتی مادی در زندگی شهروندان پی برد و براین اساس باید این محورها را به‌عنوان رد پایی از تاریخ، زنده نگه داشت، مادی‌ها، شهر اصفهان را با سایر شهرها متفاوت کرده و جزو ساختار شهری اصفهان به‌حساب می‌آید پس حفظ و پاسداشت آن نه‌تنها وظیفه شهروندی بلکه وظیفه ملی است.
