سوغات بی‌نام و نشان عشایر، روغن حیوانی ناب و ژل رویال

 زندگی عشایری و ییلاق و قشلاق، به حرف ساده است اما در عمل با زحمتی عجین شده که نتیجه‌اش رشد مردمانی سخت‌کوش، معتقد و مهربان است. تصور همراه شدن با آدم‌هایی که ساده و سازماندهی شده سفر می‌کنند تا سیاه‌چادرشان را در دشت و صحرا برپا کنند، تصوری شیرین و هیجان‌انگیز است.

زندگی کوچ‌نشینی قدمتی به بلندای تاریخ دارد و از آن هنگام که بشر برای تأمین نیازهایش، دام را اهلی کرد زندگی کوچ‌نشینی آغاز شد هر جا علوفه و مراتع سرسبز باشد، عشایر به آنجا کوچ می‌کند. بهارها و پاییزها که به نیمه می‌رسند، کوچ عشایر آغاز می‌شود و از قشلاق به ییلاق و از ییلاق به قشلاق می‌روند و این حرکت جمعی هر ساله ادامه دارد.

زندگی عشایر با ایل و عشیره گره خورده قاب تصویری که مقابل چشمان‌مان قرار می‌گیرد سیاه چادرهای عشایر و لباس‌های رنگی زنان عشایر و دام‌هایی است که سربالایی کوه و دشت را بالا می‌روند. زندگی عشایر دفتر هزار صفحه‌ای است که هر ورق آن بوی زندگی و سختکوشی می‌دهد.

 

 

عشایر نقش انکارناپذیری در تولید دارند

عشایر یکی از پرمنفعت‌ترین و کم زیان‌ترین گروه‌های اجتماعی و اقتصادی هستند. در مرزهای کشور بیشترین خدمت را به امنیت کشور می‌کنند، در تولید لبنیات، پروتئین، پشم و چرم نقش انکار‌ناپذیری دارند، آنها بسیار کم توقع هستند.

به نسبت سایر کوچندگان در کشور‌های دیگر ما خدمات کمی به آنها می‌دهیم و تکنولوژی روز را در اختیارشان قرار نداده‌ایم، خانه‌هایشان هیچ سندی ندارد، ایل راه‌های آنان را از بین برده‌ایم، دسترسی بسیار سخت به اینترنت و انرژی سوخت دارند. قدرت جاذبه گردشگری بالایی دارند و ما کمتر از این جاذبه استفاده می‌کنیم. شرایط جوی و خشکسالی‌های پی درپی آسیب زیادی به آنها رسانده‌است. با بزرگ‌تر شدن شهرها و حاشیه‌نشینی مشکلاتی در مسیر کوچ آنها به وجود می‌آید.

عوامل بازدارنده زندگی عشیره‌ای سبب عدم رضایت جوان‌ترها و مهاجرت آنها به شهرها و روستاها می‌شود. فضا و آبادی‌های عشایری از نیروی جوان خالی است گویی با آخرین نسل از عشایر روبه‌رو هستیم.

جمعیت عشایر شهرضا و دهاقان نزدیک به ۸۰۰ خانوار است که ۳۵۰۰ نفر جمعیت دارند از ۱۸۵ هزار نفر جمعیت شهرضا و دهاقان ۳۵۰۰ نفر یعنی ۱.۸ درصد عشایر هستند. کل عشایر این دو شهرستان از ایل قشقایی طایفه دره‌شوری هستند که شامل تیره‌های عاشوری، نوروزی، عربلو، قرمزی، قرخلو، یلمه، آهنگر، خیرات لو و ابوالکرلو هستند.

 

 

یک روز پاییزی مهمان عشایر قشقایی

در هفته‌های قبل به همراه رئیس امور عشایر شهرضا به یکی از مناطق عشایرنشین شهرستان شهرضا رفتیم. آنجا با خانوارهای عشایری روبه‌رو شدیم که به دلایل بالا رفتن قیمت علوفه و داروی دام مجبور شده بودند دام‌هایشان را بفروشند و چوپانی کنند، دیدن این صحنه‌ها خیلی تلخ است.

حالا سفیدی صبح در تمام سبزه‌راهای منطقه منتشر شده است. علی محمد در حال باز کردن در آغل حصیری است که چشمش به ما می‌افتد و با صدا کردن خانمش به استقبال‌مان می‌آید؛ با همان گرمای مهمانوازیِ خاص عشایر که توصیفش را بسیار شنیده بودم.

ما را به سیاه چادری که مخصوص پذیرایی از مهمان است و در حقیقت اتاق پذیرایی محسوب می‌شود، دعوت می‌کنند؛ اتاقی که با قالی‌های دستباف و صنایعی که حاصل هنر دستان خودشان است تزیین شده و ذهن‌ها را به گذشته‌ها و سنت‌های شیرین این دیار می‌برد.

آن‌ها سفره‌ای از جنس صمیمیت و بی آلایشی پهن کردند و با کره، شیر و پنیر محلی از ما پذیرایی کردند. عروس خانواده برای صبحانه نان گرم پخته بود و می‌گفت این کارِ هر روز اوست. بعد از صبحانه کربلایی علی محمد گله‌ ۱۰۰ رأسی گوسفندانش را به چرا برد و من با خانم‌ها همراه شدم.

 

 

سکینه بانو که مادر خانواده است، می‌گوید: صبح زود شیر این تعداد گوسفند را دوشیده و حالا باید تا مرد‌ها برمی‌گردند غذا را هم آماده کند.

تصویر مشک زدن‌های زنان عشایر در ابتدای روز و انعکاس صوت آن در دل طبیعت معنایی متفاوت از زندگی‌ست که در هیچ دایره المعارفی نیامده است.

سکینه بانو این حجم از شیر دوشیده شده را در دیگ‌هایی تقریبا بزرگ می‌جوشاند و برای ماست‌بندی آماده می‌کند. مرحله‌ بعد تهیه دوغ و گرفتن کره است؛ اما همه‌ این دوغ‌ها مصرف نمی‌شود و از مازادش کشک تهیه می‌کنند؛ حتی کره را هم به روغن محلیِ خوش عطری تبدیل می‌کنند که طرفداران زیادی در بازار دارد.

 

 

 

نانی که در روغن نمی‌افتد

روغن حیوانی به عنوان شاخص‌ترین فرآورده‌های دامی و لبنی از نظر اقتصادی و امرار معاشِ عشایر حائز اهمیت بسیار است و طعم آن بستگی زیادی به نحوه تغذیه و چَرای دام دارد.

این را علاوه بر کارشناسان، دامداران هم می‌گویند؛ کربلایی علی محمد با اشاره به خوشمزه بودن روغن حیوانی به دلیل وجود تنوع گیاهی و طبیعت چهار فصل، می‌گوید: چرای گوسفندان در مراتع پر علف مناطق مرتفع و گیاهان معطر، روغنِ حیوانی را دارای بو و مزه خاصی کرده است و استفاده از گیاهان دارویی طبیعی هم به آن خاصیت درمانی داده است.

 اما مشکلی که گریبانگیر عشایر برای فروش مناسب روغن حیوانی شده است، دست دلالانی‌ست که روغن را با پایین‌ترین قیمت از آن‌ها می‌خرند و به قیمت بالایی در بازار می‌فروشند. تولید روغن حیوانی، حاصل هنر دست زنان عشایر است.

روغن حیوانی عشایر محصول بی نام و نشانی است که با نام دیگر شهرها عرضه می‌شود و هرچند درآمد به نسبت خوبی دارد اما علاوه بر اینکه حاصل دسترنج زنان عشایر منطقه نادیده گرفته می‌شود، می‌توان با معرفی درست، ایجاد صنایع فرآوری و بازاریابی اصولی، درآمد بسیار بیشتری بابت این زحمت، نصیب عشایر شهرستان کرد.

 

مجید نادری،رئیس امور عشایر شهرضا

ایجاد بازار فروش و قطع زنجیره دلالان

 از مهمترین دغدغه‌ها و چالش‌های جامعه عشایری شهرستان شهرضا، نبود بازار فروش مطمئن و خرید تضمینی محصولات دامی به ویژه دام زنده است که در حال حاضر در بازار غیر رسمی و به صورت سنتی به فروش می‌رسد.

مجید نادری دره‌شوری، رئیس اداره امور عشایر شهرضا با اشاره به اینکه عشایر در ۵ حوزه فعالیت می‌کنند، می‌گوید: صنعت پشم و چرم و تولید و فرآوری آن در کشورمان مغفول مانده است، اگر شرکت تعاونی‌های عشایری به صورت کلی هماهنگ باشند که محصولات عشایر را خریداری کنند و در کارگاه‌های خود فرآوری کنند، بیشترین سود در جیب عشایر و بعد شرکت تعاونی‌ها می‌رود این درآمد نیز به خود کشور باز می‌گردد.

وی با انتقاد از اینکه پشم را واسطه‌ها می‌خرند و در این چرخه معلوم نیست پشم کجا صادر می‌شود، گفت: سود خرید پشم از عشایر به جیب دلال‌ها می‌رود در صورتی که از عشایر بسیار ارزان می‌خرند و قیمت آنقدر ناچیز است که قابل گفتن نیست.

 

 

بهترین فرش‌ها و صنایع دستی به دست عشایر با رنگ‌های طبیعی درست می‌شود

نادری با اشاره به تولیدات صنایع دستی عشایر عنوان کرد: با توجه به اینکه بازار صنایع دستی بسیار ضعیف است ولی بهترین فرش‌ها و صنایع دستی به دست عشایر با رنگ‌های طبیعی درست می‌شود اما بازار بد است و خود عشایر کارهای دست را در منازل خوشان استفاده می‌کنند و واسطه‌هایی که فرش را از عشایر به قیمت کم خریداری می‌کنند در بازاهای خارج از کشور به فروش می‌رسانند.

رئیس اداره امور عشایر شهرضا ادامه داد: تولیدات دامی که عمده‌ترین کار عشایر است شامل کشک، پنیر، روغن پاک، شیر و ماست است اما به دلیل عدم دسترسی به شهر و اینکه اکثرا مناطق عشایر آنتن مخابرات ندارند و محصولات لبنی فاسدشدنی است باید زودتر به شهر منتقل شود به همین دلیل بعضی از دلالان با حضور در بین عشایر این محصولات را ارزان می‌خرند و در شهر به اسم برندهای مختلف غیر از عشایر در معرض فروش قرار می‌دهند.

زحمت با عشایر و منفعت و سود در جیب واسطه‌ها

وی ادامه داد: امور عشایر به تنهایی نمی‌تواند این محصولات را از عشایر خریداری کند چون پراکنده هستند و در شاخه‌های مختلف است، وظیفه شرکت تعاونی‌ها و دولت است که به عشایر و محصولات آنها بها دهند تا عشایر از محصولات خودشان استفاده ببرند نه اینکه زحمت با عشایر باشد و منفعت و سود در جیب واسطه‌ها باشد.

نادری با اشاره به تولیدات زنبور عسل و فراورده‌های آن می‌گوید: بهترین ژل رویال و طبیعی‌ترین عسل را عشایر دارند که از دل طبیعت گرفته می‌شود اما در زمان فروش عسل قیمتی ندارد مانند سیب، عشایر ما کشاورز هم هستند تولیدات زراعی و باغی مانند گندم و جو و سیب در سمیرم دارند.

رئیس امور عشایر شهرضا ادامه می‌دهد، عشایر تولید سیب در منطقه سمیرم و شهرضا دارند اما فصل سیب، این میوه به کمترین قیمت وارد بازار می‌شود اما در شهر سیب قیمت بسیار بالایی دارد، هر قیمتی که می‌گیرند باید ۷۰ درصد آن را کم کنند و ۳۰ درصد دست عشایر و تولیدکننده را می‌گیرد.

وی ادامه داد: میزان تولید گوشت قرمز ۲ شهرستان شهرضا و دهاقان از تعداد ۱۰۰ هزار رأس دام سبک هزار و ۲۰۰ تن گوشت ارگانیک و طبیعی است.

 

 

بهترین روغن حیوانی از محصولات عشایر قشقایی است

نادری با اشاره به تولیدات صنایع دستی عشایر گفت: تولید صنایع دستی عشایر شامل قالی، قالیچه، گبه، گلیم، جاجیم، ورنی، چادر، خورجین، توبره و کلاه و دستکش و ۵ هزار و ۷۰۰ متر مربع است.

رئیس اداره امور عشایر شهرضا با بیان اینکه تولیدات لبنیات شیر، ماست، کشک، پنیر، دوغ و روغن حیوانی بیش از ۷۰۰ تن است، تصریح کرد: بهترین روغن حیوانی از محصولات عشایر قشقایی است که در بازار استان، شهرستان و کشور و بعضا به اسم جاهای دیگر به فروش می‌رسد.

وی ادامه داد: تولیدات زراعی، گیاهی و گیاهان دارویی عشایر ۳ هزار تن، تولیدات باغی شامل هلو، سیب، گردو و بادام ۱۵ هزار تن، عسل و فرآورده‌های آن ۱۳۰ تن است.

نادری با اشاره به اینکه هر عشایر گوشت قرمز ۱۶ نفر از جامعه شهری را تامین می کند، گفت: کل تولیدات عشایر همه از طبعیت به دست می‌آید و نسبت به جمعیت‌شان ۲۵ درصد تولیدات جامعه توسط عشایر تامین می‌شود و با این جمعیت کم سهم بزرگی در تولیدات کشور دارند.

 

 

بازار فروش تولیدات و محصولات کشاورزی عشایر نیازمند برنامه‌ریزی است

 هوا در حال تاریک شدن است و آتش اجاق‌های زمینی داخل سیاه چادر‌ها روشن می‌شود. بوی هیزم در هوا می‌پیچد و عشایر خستگی‌شان را با خوردن چایی ذغالی بر زمین می‌گذارند.

این جا همه در همان ساعت‌های اول شب به خواب می‌روند تا صبح زود، همزمان با بیرون آمدن سرخی آفتاب بیدار شوند و روز پرتلاشی را آغاز کنند. تجربه زندگی یک روز با عشایر و آشنایی با روش زندگی آن‌ها از نزدیک هم لذت بخش و متفاوت بود و هم از دیدن سختی و مشکلات زندگیشان مکدر شدم. توجه به رفع مشکلات آن‌ها کمترین کاریست که مسؤولان باید نسبت به آن اهتمام جدی داشته باشند.

بازار فروش تولیدات و محصولات کشاورزی عشایر نیازمند برنامه ریزی قابل اجرا و توسعه محور در سطح کشور به مخصوص استان اصفهان است؛ چراکه نبود یک ساز و کار مناسب در این زمینه سبب شده تا حاصل دست رنج مردمان سخت کوش عشایری و همچنین زمان و هزینه‌های مرتبط با آن به هدر برود.

دولت با حمایت بخش خصوصی می‌تواند با ایجاد شبکه و زنجیره‌های مرتبط در مراکز فروش شهرها، استان‌ها و نیز احداث فروشگاه‌های عرضه سوغات و محصولات بومی بستر مناسبی را برای فروش محصولات عشایر فراهم کند.