معماری فقط در مورد طراحی و زیبایی‌شناسی یک سازه نیست، بلکه مهم‌تر از آن، هدف کاربردی ساختمان است؛ در این راستا سادگی و استفاده هوشمندانه از فضا، از ویژگی‌های اصلی معماری سنتی است که امروزه کمتر به آن توجه می‌شود.
معماری سنتی به مجموعه‌ای از شیوه‌ها و تکنیک‌های ساخت‌وساز گفته می‌شود که در طول تاریخ، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است؛ این نوع معماری بر اساس شرایط اقلیمی، مصالح محلی، فرهنگ و آداب و رسوم جامعه‌ای که در آن شکل گرفته، طراحی شده است و در هر منطقه‌ای ویژگی‌های منحصربه‌فرد دارد که آن را از سایر نقاط جهان متمایز می‌کند.
در معماری سنتی، توجه به شرایط اقلیمی بسیار اهمیت دارد؛ به‌طور مثال در مناطق گرم و خشک از دیوارهای ضخیم، طاق‌ها و بادگیرها برای کنترل دما و تهویه هوا استفاده می‌شود، در حالی که در مناطق مرطوب‌تر، سقف‌های شیب‌دار برای هدایت آب باران و استفاده از مصالحی همچون چوب و کاه‌گل رایج است.
یکی از اصول اصلی معماری سنتی استفاده از مصالح محلی است؛ این مصالح نه‌تنها دسترسی آسان‌تری دارد، بلکه به‌دلیل سازگاری با محیط طبیعی و اقلیمی منطقه، عمر مفید بنا را افزایش می‌دهد؛ در مناطق کویری، خشت و گل به‌عنوان مصالح اصلی مورد استفاده قرار می‌گیرد، در حالی که در مناطق کوهستانی سنگ و چوب بیشترین کاربرد را دارد.
معماری سنتی نه‌تنها به نیازهای فیزیکی پاسخ می‌دهد، بلکه بازتاب‌دهنده فرهنگ، دین و اعتقادات مردم است و برای مثال در معماری اسلامی، تزئینات هندسی و الگوهای قرآنی در ساخت‌وسازها به چشم می‌خورد و در خانه‌های ایرانی، استفاده از حیاط مرکزی به‌عنوان قلب خانه اهمیت زیادی دارد.
در گذشته، معماران سنتی با توجه به منابع محدود و شرایط دشوار طبیعت، ساختمان‌هایی مقاوم و پایدار می‌ساختند که بتواند در برابر بلایای طبیعی همچون زلزله یا طوفان مقاومت کند؛ به‌طور مثال گنبدها و طاق‌ها در معماری ایرانی و اسلامی به دلیل ساختار قوسی شکل خود، استحکام بالایی داشت.
در معماری سنتی، علاوه‌بر کارکرد بنا، به زیبایی و تزئینات آن نیز توجه زیادی می‌شود؛ کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری، گچ‌بری و نقاشی‌های دیواری از جمله هنرهایی است که به غنای بصری بناهای سنتی کمک می‌کند؛ این تزئینات نه‌تنها به فضا زیبایی می‌بخشد، بلکه معانی مذهبی و فرهنگی را نیز منتقل می‌کند.
معماری ایرانی با قدمت چند هزار ساله، یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری سنتی در جهان است و استفاده از حیاط مرکزی، بادگیرها، طاق‌های نیم‌دایره‌ای و نقوش هندسی و اسلامی در بناها، ویژگی‌های بارز این معماری است و بناهایی همچون مسجد شیخ لطف‌الله، میدان نقش‌جهان اصفهان و باغ فین کاشان از نمونه‌های برجسته این سبک معماری است.
در حالی که معماری مدرن با استفاده از فناوری‌های جدید و مصالح صنعتی، توانسته است نیازهای جوامع امروزی را تأمین کند، معماری سنتی همچنان به‌عنوان منبعی ارزشمند از دانش بومی و فرهنگی، مورد توجه است و بسیاری از معماران و طراحان امروزی تلاش می‌کنند تا با ترکیب تکنیک‌های سنتی و فناوری‌های مدرن، بناهایی پایدار و سازگار با محیط زیست ایجاد کنند.
«بی‌توجهی» سهم معماری سنتی در اصفهان
عباس حاج‌رسولی‌ها، رئیس کمیسیون اقتصادی، سرمایه‌گذاری و گردشگری شورای اسلامی شهر اصفهان می‌گوید: معماری سنتی اصفهان که روزگاری به‌عنوان نمادی از تاریخ و فرهنگ غنی این شهر شناخته می‌شد، امروزه به سمت فراموشی می‌رود.
وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر توجه معماران و سازندگان بیشتر به معماری مدرن جلب شده است، در حالی که اصفهان به‌عنوان یک شهر تاریخی، نیازمند توجه ویژه به بافت‌های قدیمی و سنتی خود است؛ در این راستا احیای بافت‌های تاریخی و توجه به گذرگاه‌های تاریخی شهر اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است و یکی از چالش‌های موجود در این بافت‌ها، محدودیت‌های ارتفاعی است که برای ساختمان‌ها تعیین شده است.
رئیس کمیسیون اقتصادی، سرمایه‌گذاری و گردشگری شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید می‌کند: به‌طور ویژه، کد ارتفاعی برای ساخت‌وسازها به پنج طبقه محدود شده است که این مسئله موجب می‌شود رونق اقتصادی و اجتماعی این بافت‌ها دچار مشکل شود؛ به‌عنوان مثال در صورت نیاز به ساخت واحدهای مسکونی، این محدودیت به‌نوعی موجب کاهش جذابیت و کیفیت زندگی در این مناطق می‌شود.
حاج‌رسولی‌ها می‌گوید: بافت‌های تاریخی اصفهان در شرایطی به حال خود رها شده است که در بسیاری از مناطق دیگر، بافت‌های جدید با ارتفاعات بیشتر شکل گرفته و این موضوع موجب نگرانی اهالی این مناطق شده است.
وی اضافه می‌کند: در واقع شورای اسلامی شهر در بعضی از دوره‌ها محدودیت‌های بیشتری بر ساخت‌وسازها در بعضی مناطق شهر اصفهان اعمال کرده است که این موضوع موجب نارضایتی مردم شده است.
اصفهان به‌عنوان یک شهر تاریخی، نیازمند توجه و برنامه‌ریزی دقیق‌تری است تا بتواند به هویت واقعی خود بازگردد
رئیس کمیسیون اقتصادی، سرمایه‌گذاری و گردشگری شورای اسلامی شهر اصفهان خاطرنشان می‌کند: بسیاری از شهروندان نارضایتی خود را از این وضعیت ابراز می‌کنند، اما در صورت نیاز به نوسازی یا بازسازی، به دلیل محدودیت‌های ارتفاعی با مشکلاتی مواجه می‌شوند، بنابراین معتقدم با تحقق مدیریت واحد شهری، بسیاری از این مشکلات قابل رفع است.
حاج‌رسولی‌ها می‌گوید: در حال حاضر این موضوع در بسیاری از کلان‌شهرها از جمله تهران مشاهده می‌شود، اما اصفهان هنوز به این مرحله نرسیده است.
وی ادامه می‌دهد: تعریف بافت تاریخی به‌گونه‌ای است که می‌تواند فضای لازم برای ساخت یک یا دو طبقه اضافی به‌منظور تأمین نیازهای اقتصادی خانواده‌ها را فراهم آورد و این موضوع باید به‌گونه‌ای مدیریت شود که منظر و نمای ساختمان‌ها و شهر حفظ و نیازهای اقتصادی جامعه تأمین شود.
رئیس کمیسیون اقتصادی، سرمایه‌گذاری و گردشگری شورای اسلامی شهر اصفهان با تاکید بر اینکه بهبود وضعیت معماری سنتی شهر اصفهان نیازمند همکاری و تعامل بیشتر میان شورای اسلامی شهر و شهرداری است، تصریح می‌کند: در مکان‌هایی همچون میدان امام علی (ع)، میدان امام خمینی (ره) و گذرهای علی‌قلی‌آقا و جلفا که تحت نظارت شهرداری قرار دارد، تلاش‌هایی برای بهبود و بازسازی شده است، اما در کل اصفهان به‌عنوان یک شهر تاریخی، نیازمند توجه و برنامه‌ریزی دقیق‌تری است تا بتواند به هویت واقعی خود بازگردد.
حاج‌رسولی‌ها اضافه می‌کند: لازم است شهروندان نیز در این فرایند مشارکت بیشتری داشته باشند تا با همکاری و هم‌فکری یدیگر بتوانند به احیای این هویت تاریخی کمک و از تخریب بافت‌های سنتی جلوگیری کنند.
لزوم حمایت شهرداری‌ها از معماری سنتی
علی‌محمد ظهرابی، دکترای برنامه‌ریزی شهری در این باره اظهار می‌کند: با توجه به اهمیت حفظ هویت معماری اسلامی ایرانی به‌عنوان یکی از ثروت‌های فرهنگی و تاریخی کشور، شهرداری‌ها نقش بسیار مهمی در این زمینه دارند، بنابراین توجه و تمرکز بیشتر روی این مسئله می‌تواند به حفظ و ترویج هویت معماری ایرانی کمک بسیاری کند.
وی اضافه می‌کند: وقتی می‌گوئیم «اصفهان نصف جهان است» در اصل یک استراتژی مهم را تعریف می‌کنیم، یعنی تمام امکاناتی که در شهرهای دیگر وجود دارد، در اصفهان نیز دیده می‌شود و این ایده‌آل، امروز توسط ما تهدید می‌شود.
دکترای برنامه‌ریزی شهری تاکید می‌کند: معماری شهر اصفهان یکی از ثروت‌های فرهنگی و تاریخی این سرزمین است که در طول قرن‌های مختلف از طریق ساختمان‌ها و بناها به وجود آمده است، اما این هویت معماری به‌دلیل عواملی همچون تغییرات شهری، فرایندهای شهری و تغییر در سلایق جامعه ممکن است به خطر افتاده باشد.
ظهرابی با بیان اینکه بافت‌هایی از دوران آل‌بویه و دیلمیان در اصفهان وجود دارد که هویت شهر است و ارزش افزوده محسوب می‌شود، می‌افزاید: مقصود بافت فرسوده نیست، بلکه بافت‌هایی است که دارای دانه‌بندی‌های ارزشمندی است که اگر این ویژگی خود را به هر علتی (ایجاد محور شهری، احداث محله جدید تا توسعه شهری) از دست دهیم، در اصل هویت شهری خود را از دست داده‌ایم؛ اگر با هر بهانه‌ای به دست خود فضاهای تاریخی شهر را از دست دهیم، به نابودی شهر کمک کرده‌ایم.
وی با بیان اینکه اهمیت حفظ هویت معماری ایرانی در سازوکارهای شهرداری‌ها از جمله موضوعاتی است که باید مورد توجه قرار گیرد، خاطرنشان می‌کند: شهرداری‌ها به‌عنوان سازمان‌های مسئول اجرایی در حوزه شهرسازی و معماری می‌توانند با در نظر گرفتن سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های مناسب، به حفظ هویت معماری ایرانی کمک کنند، در این راستا از جمله اقدامات مهم شهرداری‌ها می‌توان به حمایت از ساخت‌وسازهای سنتی، تشویق به استفاده از عناصر معماری سنتی در ساخت‌وسازهای جدید و ایجاد مراکز آموزشی در زمینه معماری ایرانی-اسلامی اشاره کرد.
دکترای برنامه‌ریزی شهری می‌گوید: شهرداری می‌تواند در حفظ معماری ایرانی اقدامات متعددی از جمله حمایت از ساخت‌وسازهای سنتی و ارائه تسهیلات مالی و مالیاتی برای حفظ و بازسازی ساختمان‌های تاریخی و سنتی، تشویق به استفاده از عناصر معماری سنتی، ایجاد مراکز آموزشی، همکاری با جوامع محلی و نهادهای فرهنگی و حفاظت از مناطق تاریخی را در دستور کار قرار دهد.
وی اضافه می‌کند: شهرداری اصفهان با توجه به تاریخ و ثروت معماری اسلامی-ایرانی که در این شهر وجود دارد، بسیاری از اقدامات مهم را برای حفظ و ترویج معماری ایرانی انجام داده است که می‌توان به حفظ و نگهداری از ساختمان‌های تاریخی و معماری، بازسازی و ترمیم ساختمان‌های تاریخی، ارتقای فضاهای شهری با المان‌های معماری ایرانی، همکاری با مراکز فرهنگی و هنری و حفاظت از محیط زیست اشاره کرد.
منافع اقتصادی شهر با هویت تاریخی و فرهنگی شهر در تضاد است
دکترای برنامه‌ریزی شهری خاطرنشان می‌کند: این اقدامات و اجرای پروژه‌های مختلف با محوریت هویت ایرانی بناها و پیگیری اجرای نماهای ساختمان‌ها بر اساس نمای اصیل، نشان از تلاش‌های شهرداری اصفهان در حفظ و ترویج معماری ایرانی دارد، اما همچنان فعالیت و نظارت بیشتری نیاز است تا هویت معماری ایرانی در این شهر حفظ شود و دیگر شهرداری‌ها در سراسر کشور باید برای حفظ این معماری جدی‌تر وارد میدان عمل شوند.
ظهرابی با اشاره به اینکه همکاری شهرداری‌ها با جوامع محلی، نهادهای فرهنگی و معماران می‌تواند به ترویج هویت معماری ایرانی کمک کند، ادامه می‌دهد: این همکاری‌ها می‌تواند شامل برگزاری نمایشگاه‌ها و همایش‌های معماری، ترویج هنرهای سنتی و معاصر معماری اسلامی ایرانی و توسعه فضاهای فرهنگی و هنری باشد.
وی تاکید می‌کند: در مرکز چهارباغ عباسی دو مجتمع تجاری دستاورد دهه اخیر را می‌بینیم که با هویت این خیابان تاریخی هم‌خوانی ندارد؛ سوال این است در ساخت یا احیای مجتمع‌ها از چه مصالحی می‌توان استفاده کرد که هویت معماری قدیم را حفظ کند؟؛ بتن، سنگ و شیشه بد نیست، بلکه دستاورد دانش امروز است، اما ترکیب آن‌ها مهم است که نتیجه زشتی یا زیبایی داشته باشد، با بتن می‌توان زیباترین نماها را ساخت، در حقیقت انسان و رویکرد انسانی به معماری آینده ما می‌تواند هویت دهد.
دکترای برنامه‌ریزی شهری می‌افزاید: معماران باید به شهر هویت دهند تا انسان در آن دچار بی‌هویتی نشود؛ معماری می‌تواند با صلابتش به دیگران حرمت دهد.
ظهرابی تصریح می‌کند: تاکنون در اصفهان برای توسعه شهری شش طرح شهری تدوین شده است و طرح‌های دیگری نیز در دستور کار قرار گرفته است؛ اما این طرح‌ها باید در توسعه همراه با حفظ هویت مؤثر باشد، زیرا تاریخ مصرف طرح‌های شهری گذشته است.
وی با بیان اینکه در بسیاری از مواقع منافع اقتصادی شهر با هویت تاریخی و فرهنگی شهر در تضاد است، یادآور می‌شود: در شهری نظیر اصفهان باید از منافع اقتصادی چشم پوشید و آن را در جای دیگری سرمایه‌گذاری کرد، همچنین برای تعادل‌سازی معماری و شهرسازی جدید و قدیم می‌توان پراکندگی را به‌گونه‌ای انجام داد که در مکان‌هایی از شهر که امکان بلندمرتبه‌سازی است این اتفاق رخ دهد، شاید بهترین فرم شهر توسعه پلکانی از میانه شهر باشد.
دکترای برنامه‌ریزی شهری اضافه می‌کند: در معماری ایرانی سبک‌ها و شیوه‌هایی وجود دارد که تکامل تفکر معمارانه را اثبات کرده است، اما امروز تنها به «الگوی تک»، «پاسخ خرد» و «دانه ریز» بسنده کرده‌ایم که این پاسخ یک تمدن دیرینه نیست، بلکه باید به‌دنبال الگوی فراگیر باشیم و این الگو تنها از درون دانشگاه‌ها می‌تواند خارج شود.
معماری سنتی به‌عنوان بازتابی از فرهنگ، اقلیم و نیازهای جوامع گذشته، نقش کلیدی در شکل‌دهی به هویت معماری مناطق مختلف جهان دارد و با وجود پیشرفت‌های فناوری و ورود معماری مدرن، اهمیت این نوع معماری همچنان به دلیل استفاده از مصالح بومی، سازگاری با محیط زیست و انتقال مفاهیم فرهنگی و زیبایی‌شناختی پایدار است.
امروزه تلاش برای ترکیب اصول معماری سنتی با فناوری‌های جدید نشان می‌دهد که این شیوه‌ها نه‌تنها متعلق به گذشته نیست، بلکه می‌تواند به ساخت بناهای پایدارتر و سازگارتر با طبیعت کمک کند.
