تلاش کلان‌شهرهای ایران برای گریز از بن‌بست ترافیکی و آلودگی هوا، رویای پیاده‌سازی تراموا نماد مدرنیته حمل‌ونقلی با موانع سخت اقتصادی و زیرساختی برخورد کرده است؛ این فناوری که در شهرهای اروپایی به جریان افتاده، در خاک ایران با پرسش‌های بنیادین روبه‌رو است.
در دنیای امروز یکی از چالش‌های اساسی زندگی شهری مشکل ازدحام خودروها، ترافیک و مشکلات عبور و مرور است که در کلان‌شهرها تأثیرات زیادی بر کیفیت زندگی شهروندان دارد.
این چالش‌ها موجب شده است که جست‌وجوی راهکارهایی برای رسیدن به حمل‌ونقل پایدار و کاهش تراکم ترافیکی اهمیت بیشتری پیدا کند، از این‌رو سیستم‌های حمل‌ونقلی نوین همچون تراموا که در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان به‌کار گرفته شده، به یکی از موضوعات داغ در بحث حمل‌ونقل شهری ایران تبدیل شده است.
در سال‌های اخیر توسعه سیستم حمل‌ونقل عمومی و به‌ویژه حمل‌ونقل ریلی (از جمله تراموا) در شهرهای ایران توجه زیادی را به خود جلب کرده است، به‌ویژه در شهرهایی همچون تهران، اصفهان، شیراز و مشهد، مطالعاتی در زمینه احداث تراموا انجام و حتی بعضی پروژه‌ها به مراحل اجرایی نیز نزدیک شده است، اما آیا تراموا راه‌حل مناسبی برای کاهش مشکلات ترافیکی و ایجاد حمل‌ونقل پایدار در این شهرها است؟ پاسخ به این سوال نیازمند بررسی دقیق و مطالعات علمی بیشتری است.
طبق نظر برخی کارشناسان حمل‌ونقل، تراموا یک سیستم حمل‌ونقلی عمومی سهل‌الوصول و راحت است که می‌تواند به‌طور مؤثری جایگزین خودروهای شخصی در مناطق شهری شود؛ مزایای آن شامل راحتی استفاده، کاهش آلودگی و هزینه‌های پایین‌تر نسبت به سیستم‌های حمل‌ونقل دیگر است، با این حال اجرای این سیستم در بعضی از شهرهای ایران چالش‌هایی به‌همراه دارد.
علی نادران، یکی از کارشناسان حوزه حمل‌ونقل به این نکته اشاره می‌کند که پروژه تراموا باید با توجه به شرایط خاص هر شهر و نیازهای خاص آن طراحی شود؛ وی معتقد است که «هرگونه هزینه‌ای در حوزه حمل‌ونقل عمومی انجام شود، کار درستی است، اما این هزینه‌ها باید به‌طور مؤثر و بهینه صرف شود»
کلان‌شهر اصفهان به‌عنوان یکی از پیشگامان احداث تراموا در ایران تجربیات موفقی در این زمینه داشته است، با این حال مشکلات مالی، تحریم‌ها و حساسیت‌های مربوط به بافت تاریخی این شهر موجب شده است که پروژه تراموا به تعویق بیفتد.
در حالی که برخی کارشناسان معتقدند باید پروژه‌های تراموا با دقت بیشتری در شهرهایی همچون اصفهان مورد بررسی قرار گیرد تا آسیبی به آثار تاریخی وارد نشود؛ دیگران به اجرای این طرح در مناطقی که دارای بافت تاریخی نیستند، تأکید دارند.
برخی دیگر از کارشناسان مخالف احداث تراموا در شرایط کنونی هستند، آن‌ها معتقدند مشکلات بزرگ‌تری در حمل‌ونقل شهری کشور وجود دارد که باید به آن‌ها پرداخته شود و احداث تراموا ممکن است در شرایط اقتصادی کنونی به هدر دادن منابع منجر شود.
به نظر می‌رسد تراموا همچنان به‌عنوان یکی از گزینه‌های جذاب برای رفع مشکلات حمل‌ونقلی در شهرهای ایران مطرح است، اما برای تحقق این امر نیاز به مطالعات دقیق و بررسی شرایط خاص هر شهر از جمله وضعیت اقتصادی، نیازهای حمل‌ونقل و تأثیرات آن بر محیط‌زیست و بافت شهری وجود دارد؛ در صورتی که این پروژه‌ها به‌درستی طراحی و اجرا شود، می‌تواند به یکی از ارکان اصلی سیستم حمل‌ونقل عمومی کشور تبدیل شود.
مهم‌ترین نکته‌ای که در این زمینه باید به آن توجه کرد، هماهنگی میان سیستم‌های حمل‌ونقل مختلف و توسعه هم‌زمان زیرساخت‌های مربوطه است تا بتوان از ظرفیت کامل سیستم تراموا بهره‌برداری کرد.
اولویت اصفهان بر توسعه ناوگان اتوبوسرانی و قطار شهری است
ابوالفضل قربانی، رئیس کمیسیون هوشمندسازی و حمل‌ونقل شورای اسلامی شهر اصفهان می‌گوید: موضوع راه‌اندازی تراموا در اصفهان از دیرباز مطرح بوده، اما هرگز به مرحله اجرا نرسیده است، در حالی که مطالعات متعددی در این زمینه انجام شده، موانع اجرایی و مشکلات زیرساختی موجب شده است که این پروژه همچنان در مرحله بررسی باقی بماند.
وی می‌افزاید: هیچ پروژه مشخصی برای راه‌اندازی تراموا در اصفهان تعریف نشده است؛ البته نوع خاصی از تراموا که بر پایه چرخ لاستیکی طراحی شده و مشابه اتوبوس‌های بی‌آرتی با طول بیشتر است، در حال آزمایش در تهران است و اگر این طرح موفق شود، احتمال استفاده از آن در کلان‌شهرهای دیگر نیز وجود دارد.
رئیس کمیسیون هوشمندسازی و حمل‌ونقل شورای اسلامی شهر اصفهان با تاکید بر اینکه در حال حاضر اولویت مدیریت شهری بر توسعه ناوگان اتوبوسرانی و قطار شهری متمرکز شده است، می‌گوید: تأمین ناوگان جدید، به‌ویژه در شرایط اقتصادی کنونی چالشی جدی برای شهرداری‌ها محسوب می‌شود و همین امر موجب شده است که تصمیم‌گیری درباره پروژه‌های جدید همچون تراموا با احتیاط بیشتری انجام شود.
قربانی خاطرنشان می‌کند: مطالعات جامع حمل‌ونقل شهری نیز هنوز نهایی نشده است و بررسی موضوع تراموا همچنان در مراحل ابتدایی خود قرار دارد؛ با توجه به این شرایط می‌توان گفت در حال حاضر چشم‌اندازی برای اجرای این پروژه در اصفهان وجود ندارد و سیاست‌گذاران شهری بیشتر بر راهکارهای کوتاه‌مدت و کم‌هزینه‌تر متمرکز شده‌اند.
لزوم ساماندهی سفرهای همگانی به‌طور یکپارچه و هماهنگ
شهاب‌الدین کرمانشاهی، استاد دانشگاه و کارشناس حوزه حمل‌ونقل می‌گوید: موضوع اصلی در تهران هماهنگ‌سازی و یکپارچه‌شدن سیستم حمل‌ونقل بوده و واقعیت این است که در شرایط کنونی، سیستم‌های چرخ لاستیکی همچون اتوبوس‌های برقی، اتوبوس‌های گازسوز و اتوبوس‌های با کیفیت بالا مزایای بیشتری دارد.
وی با اشاره به سهم ۵ تا ۲۰ درصدی تراموا در حمل‌ونقل کشورها می‌افزاید: در حال حاضر سهم تراموا در حمل‌ونقل در کشورهای مختلف تفاوت‌های زیادی دارد و بسته به میزان شهری‌شدن، زیرساخت‌های تاریخی و توسعه سیستم‌های حمل‌ونقل دیگر همچون اتوبوس‌ها، متروها و خودروها متغیر است.
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه حمل‌ونقل بیان می‌کند: در بسیاری از شهرهای توسعه پیدا کرده، تراموا بخش مهمی از شبکه حمل‌ونقل شهری است و سهم آن بیشتر بین ۵ تا ۲۰ درصد از کل حمل‌ونقل عمومی است؛ در بسیاری از کشورهای در حال توسعه سیستم تراموا بیشتر کوچک‌تر است یا وجود ندارد و اتوبوس‌ها یا متروها غالب هستند، اگرچه بعضی شهرها آغاز به سرمایه‌گذاری در سیستم‌های تراموای مدرن کرده‌اند.
کرمانشاهی ادامه می‌دهد: درحالی‌که تراموا همچنان در بسیاری از شهرهای بزرگ و تاریخی نقش مهمی ایفا می‌کند، سهم آن بیشتر از سیستم‌های اتوبوس و مترو کمتر است، مگر در بعضی از شهرهایی که تراموا جز اصلی حمل‌ونقل عمومی است.
وی خاطرنشان می‌کند: تاریخچه توسعه تراموا در واقع به دوران پیش از انقلاب صنعتی بازمی‌گردد؛ تراموا به‌عنوان نخستین سیستم حمل‌ونقل ریلی شهری و عمومی در دنیا شناخته می‌شود؛ این سیستم در ابتدای قرن نوزدهم با آغاز انقلاب صنعتی به‌تدریج شکل گرفت و گسترش پیدا کرد.
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه حمل‌ونقل عنوان می‌کند: در ابتدا تراموا به‌صورت دستی یا با اسب حرکت می‌کرد و بعدها با استفاده از موتورهای دیزلی و درنهایت به‌صورت الکتریکی توسعه پیدا کرد؛ به‌طور کلی تحولات عمده تراموا در قرن نوزدهم رخ داد.
کرمانشاهی می‌گوید: بسیاری از شهرهای پیشرفته بین سال‌های ۱۸۷۰ تا ۱۹۱۰، هنگامی که خودروها هنوز به‌طور گسترده تولید و استفاده نمی‌شدند سیستم تراموا را در زیرساخت‌های حمل‌ونقل شهری خود گنجاندند؛ این دوره زمانی بود که بسیاری از شهرها به «شهرهای تراموایی» تبدیل شدند، زیرا سیستم حمل‌ونقل عمومی آن‌ها بیشتر مبتنی بر تراموا بود.
وی خاطرنشان می‌کند: یکی از نکات کلیدی در برنامه‌ریزی حمل‌ونقل همگانی این است که اصالت باید با یکپارچگی و هم‌راستایی سیستم‌ها باشد، نه تنها انتخاب یک تکنولوژی خاص، زیرا در این زمینه سوال اصلی این نیست که آیا تراموا یا هر تکنولوژی دیگری «خوب» یا «بد» است.
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه حمل‌ونقل بیان می‌کند: تراموا به‌عنوان یک تکنولوژی می‌تواند در شرایط خاص و بر اساس ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی و تاریخچه توسعه یک شهر، مناسب یا نامناسب باشد، اما مهم‌ترین سوال در برنامه‌ریزی حمل‌ونقل این است که چگونه می‌توان سفرهای همگانی را به‌طور یکپارچه و هماهنگ سازماندهی کرد.
کرمانشاهی تصریح می‌کند: حمل‌ونقل همگانی باید به‌عنوان یک شبکه یکپارچه در نظر گرفته شود که شامل تمامی جنبه‌های مختلف سفر از جمله پیاده‌روی، سوار شدن به وسایل حمل‌ونقل عمومی، ترانسفر بین وسایل مختلف و در نهایت پیاده‌روی تا مقصد است.
وی تاکید می‌کند: این شبکه باید تمام مراحل سفر از زمانبندی مناسب، سیستم جمع‌آوری کرایه، اطلاع‌رسانی به مسافران، هماهنگی با کاربری زمین و کیفیت ایستگاه‌ها را در برگیرد.
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه حمل‌ونقل می‌گوید: یکی از اشتباه‌های راهبردی رایج این است که تصور کنیم با معرفی یک تکنولوژی جدید نظیر تراموا، به‌طور چشمگیری می‌توان وضعیت حمل‌ونقل شهری را بهبود بخشید، اما واقعیت این است که هر تکنولوژی باید در چهارچوب یک سیستم یکپارچه و جامع با سایر جنبه‌های حمل‌ونقل و برنامه‌ریزی شهری قرار گیرد تا بتواند به بهبود واقعی کیفیت خدمات حمل‌ونقل همگانی منجر شود؛ در غیر این‌صورت بهبود واقعی در وضعیت حمل‌ونقل شهری حاصل نخواهد شد.
کرمانشاهی ادامه می‌دهد: در برخی شهرهای ایران همچون تهران، اصفهان، شیراز، رشت، همدان وکرمان تلاش‌هایی برای توسعه تراموا صورت گرفته و توجه زیادی به این سیستم جلب شده است؛ در طرح‌های جامع این شهرها، موضوع توسعه تراموا مطرح شده، اما واقعیت این است که در شرایط کنونی سیستم‌های چرخ لاستیکی همچون اتوبوس‌های برقی، اتوبوس‌های گازسوز و اتوبوس‌های با کیفیت بالا مزایای بیشتری دارد.
وی اضافه می‌کند: این اتوبوس‌ها به دلیل قدرت مانور بالاتر، نیاز به شبکه برق ندارند و به راحتی می‌توانند در معابر مختلف حرکت کنند، به همین دلیل قابلیت اطمینان این سیستم‌ها بیشتر است.
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه حمل‌ونقل بیان می‌کند: در شرایط کنونی تراموا توصیه نمی‌شود، به‌ویژه در مناطق با تراکم بالا و جاهایی که فضای کافی برای دپو وجود ندارد، توسعه داده شود، زیرا اضافه کردن سیستم تراموا بار اضافی به سیستم نگهداری و تعمیرات وارد می‌کند؛ به‌طور کلی توسعه تراموا به دلیل چالش‌های مربوط به نگهداری و هزینه‌های بالا در شرایط کنونی توصیه نمی‌شود.
کرمانشاهی عنوان می‌کند: اقداماتی همچون آزمایش و ارزیابی محدود سیستم تراموا، نظیر کاری که شهرداری تهران در حال انجام است، قابل دفاع است؛ در این روش عملکرد ترامواها به‌صورت محدود در شبکه‌ها بررسی می‌شود و کارشناسان می‌توانند نتایج آن را مشاهده کنند.
وی ادامه می‌دهد: این روش می‌تواند به‌عنوان یک گام اولیه مناسب باشد تا تصمیم‌گیرندگان با داده‌های واقعی و شفاف، در مورد توسعه یا استفاده از این سیستم‌ها تصمیم بگیرند؛ البته باید توجه داشت که مسائل تعمیر و نگهداری سیستم تراموا به‌ویژه در بازه‌های زمانی طولانی‌تر، چالش‌های جدی به همراه خواهد داشت؛ برای این کار نیاز به یک سازمان مجزا برای تعمیر و نگهداری وجود خواهد داشت.
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه حمل‌ونقل تاکید می‌کند: به جای وارد کردن حجم زیادی از این سیستم‌ها به‌صورت چشم بسته، اولویت باید به تست‌های محدود و آزمایش‌های صحیح داده شود تا از صحت عملکرد آن اطمینان حاصل شود؛ در شرایط کنونی به‌نظر می‌رسد اولویت باید به یکپارچگی و بهبود سیستم بی‌آرتی (BRT) داده شود؛ تمرکز بر یکپارچگی این سیستم و بهبود زیرساخت‌ها و خدمات موجود، می‌تواند بهبودی ملموس‌تر در سیستم حمل‌ونقل شهری ایجاد کند.
در میانه تلاش شهرهای ایران برای مقابله با بحران ترافیک و آلودگی بحث بر سر نقش تراموا در سیستم حمل‌ونقل شهری به موضوعی پیچیده و چندوجهی تبدیل شده است؛ بعضی کارشناسان با اشاره به مزایای سیستم‌های چرخ لاستیکی نظیر اتوبوس‌های برقی و بی‌آرتی، تاکید می‌کنند که اولویت کنونی باید بر یکپارچه‌سازی شبکه موجود و بهبود خدمات تمرکز داشته باشد نه معرفی فناوری‌های پر چالشی همچون تراموا، زیرا به گفته آن‌ها تراموا اگرچه در شهرهای تاریخی اروپا نقش کلیدی ایفا می‌کند، اما در شرایط اقتصادی و زیرساختی ایران با کمبود بودجه، چالش‌های نگهداری و تراکم بالای شهری می‌تواند به بار مالی سنگین و ناکارآمدی منجر شود؛ این در حالی است که آزمایش‌های محدود، همچون طرح تهران تنها در صورت همراهی با داده‌های شفاف و ارزیابی دقیق می‌تواند چراغ راه آینده باشد.
از سوی دیگر، کلان‌شهری همچون اصفهان با پیشینه تلاش برای اجرای تراموا هم‌اکنون ترجیح داده است منابع خود را به توسعه ناوگان اتوبوسرانی و خطوط مترو اختصاص دهد؛ در شرایط کنونی، تمرکز بر راهکارهای کم‌هزینه و کوتاه‌مدت، منطقی‌تر از سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پرریسک است؛ این رویکرد محتاطانه نشان می‌دهد که شهرهای ایران به رغم جذابیت فناوری‌های نوین، ناگزیرند واقعیت‌های اقتصادی و زیرساختی خود را در اولویت قرار دهند.
