یک پژوهشگر تاریخ محلی گفت: اصفهان به‌عنوان شهری با قدمت تاریخی و ساختار محله‌محور در مطالعات اجتماعی ظرفیت بالایی دارد. این شهر مناطق و محله‌های مختلفی را در بر می‌گیرد و در ظاهر و باطن هرکدام قصه‌ها نهفته است. باید جست‌وجو کرد و روایت شکل‌گیری هر محله و آدم‌های آن را یافت و مکتوب کرد.
معصومه گودرزی، پژوهشگر در تاریخ محلی و شفاهی مجری طرح تدوین تاریخ دو منطقه ۴ و ۵ اصفهان، در گفت‌وگو با ایسنا و درباره شکل‌گیری این پروژه چنین توضیح داد: نگارش و تحقیق در تاریخ محلی منطقه ۴ به سفارش معاونت فرهنگی شهرداری منطقه ۴، حسن همتیان، و شهردار وقت این منطقه، محسن زمانی، صورت گرفت. منطقه ۴ یکی از مناطق وسیع اصفهان با ۱۷ محله است که برخی از این محله‌ها همانند کردآباد و شهرستان از پیشینه تاریخی بالایی برخوردارند. برخی از محله‌های دیگر همچون مهرآباد و محله‌های بدنه شرقی خیابان بزرگمهر، تاریخچه تشکیلشان به کمتر از یک قرن می‌رسد.
این پژوهشگر و اصفهان‌شناس ثبت تاریخ شفاهی منطقه ۴ شهرداری را در ادامه نگارش تاریخ شفاهی منطقه ۵ شهرداری اصفهان دانست و تشریح کرد: پیش‌تر نیز تاریخ شفاهی ۱۳ محله منطقه ۵ را در ۸ مجلد به چاپ رساندیم. محله ۵ نیز ویژگی‌های منحصربه‌فردی داشت. برخی از محله‌های این منطقه، مانند جلفا، حسین‌آباد، سیچان، پاچنار، باغ‌زرشک و مارنان از قدمت تاریخی بیشتری برخوردار بودند. اما شماری دیگر، مانند سپاهان‌شهر، کوی سپاهان و کوی امام جعفرصادق، از محلات جدیدالاحداث به شمار می‌روند. البته می‌توان دسته سومی نیز به اینها اضافه کرد که نه خیلی قدیمی و نه چندان تازه‌تأسیس‌اند که وحید و فرح‌آباد از آن جمله هستند.
هر محله یک شناسنامه و هویت
او درباره روند ثبت تاریخ شفاهی منطقه ۵ که در حال حاضر نگارش تاریخ شفاهی منطقه ۴ نیز در ادامه آن شکل گرفته است، چنین توضیح داد: ثبت و تدوین تاریخ شفاهی محله ۵ کاری تیمی بود که با همکاری شهرزاد محمدی آئین، عبدالمهدی رجایی، مینا معینی، پیمان باقری و زهرا اعلامی دانش‌آموختگان دکترای تاریخ دانشگاه اصفهان انجام شد.
این دانش‌آموخته دکترای تاریخ محلی ادامه داد: نتایج پژوهش در تاریخ منطقه ۵ مورد استقبال قرار گرفت و موفق شد. بازخوردهای مثبتی از سوی اهالی محله‌ها، علاقه‌مندان به گردشگری و به ویژه مسئولان شهرداری دریافت کردیم. در این مسیر کوشیدیم که برای هر محله شناسنامه و یک هویت تعریف شود، علاوه بر آن سعی داشتیم ظرفیت‌های مغفول‌مانده محله‌ها را شناسایی و به هموطنان خود معرفی کنیم. در واقع، بازخوردهای مثبت، مسئولان را ترغیب کرد تا درباره ثبت تاریخ شفاهی مناطق ۴ نیز اقدام به پژوهش و تحقیق کنیم. بنابراین، از ۱۸ مرداد ۱۴۰۱به‌منظور نگارش تاریخ شفاهی محله های منطقه ۴ اقدام شد. در واقع، نخستین مصاحبه را در تاریخ یادشده و در گفت‌گو با مرتضی روستازاده یکی از اهالی محله مهرآباد انجام شد. پس از آن، گفت‌وگوهای پی‌درپی و پرشماری با اهالی محله های منطقه ۴ شهرداری صورت گرفت.
این تاریخ‌نگار ، به‌منظور تبیین کلیات کار و مخصوصاً آشنایی با مقوله «شهر» که در تحقیق کنونی جایگاه مهمی دارد، چنین بیان کرد: هر شهری از چندین محله تشکیل شده است. این محلات شالوده و اساس هر شهری را شکل می‌دهند. شهر با محله‌هایش معنا پیدا می‌کند. هرچه از زمان حال به گذشته برویم، پی می‌بریم که شیوه اداره محله‌ها سنتی و خودبسنده و قائم به فرد بوده است. به این معنی که هر محله‌ای متناسب با نیاز خود از تأسیسات و اصنافی ویژه برخوردار بوده است.
تفاخر به محله
اصفهان‌شناس شهرمان به‌منظور درک اهمیت هر محله و تأثیرات گوناگون آن بر جنبه‌های مختلف زیست مردم چنین گفت: عوامل مختلفی بر خلق‌وخوی مردم هر محله اثر داشته که برآمده از ویژگی‌های متعدد همان محله بوده است. همین خصائص، وجه تمایز یک محله از محله‌ای دیگر می‌شود. برای نمونه، اگر در گذشته محله‌ای در مجاورت اماکن مذهبی، مانند امامزاده یا قدمگاه قرار داشت و محله‌ای دیگر مرکز تجاری یا بازار مهمی را در دل خود جای داده بود، بی‌تردید، این ظرفیت‌ها تأثیرات خاص خود را بر اهالی آن محله می‌گذاشت.
این مدرس تاریخ و گردشگری در خصوص اهمیت محله‌های قدیمی افزود: محلات تاریخی، تأسیسات خاص خود را داشتند؛ بازارچه، مسجد، حمام و حتی میدانی که به انگیزه‌های مختلف، از جمله تفریح و سرگرمی یا حتی مبادله کالا، در آن جمع می‌شدند. مردم هر محله به نقاط مختلف سکونتگاهشان تعلق خاطر داشتند و در پیامد این علاقه و مقایسه داشته‌ها و نداشته‌هایشان، به دیگر محله‌ها تفاخر می‌کردند. همین امر در قیمت خانه‌ها و در کل گرانی یا ارزانی یک محله تأثیر بسیاری داشت.
این مورخ تاریخ محلی در ادامه تبیین کالبد و جان شهرها و مسائل مربوط به آنها چنین گفت: هرچه محله‌ای گران‌تر و ساکنانش متول‌تر بودند، تمایل و جدیت آنان برای بهبود امنیت نیز بیشتر می‌شد. برای نمونه، محله‌هایی که از قدمت تاریخی بیشتری برخوردار بودند، اغلب یک یا چند دروازه هم داشتند. مرزهای محله‌ها غالباً ثابت و قطعی نبود، بلکه عواملی چون نوسازی یا تخریب و حوادث طبیعی بر حدود آنها اثر داشت. بنابراین، ممکن بود که یک محله گسترده‌تر یا محدودتر شود.
گودرزی در باب اهمیت آگاهی از زوایای مختلف هر شهر که پیش از این ذکر شد، گفت: باید با این مسائل آشنا شویم و به آنها آگاهی داشته باشیم. اگر بی‌اطلاع باشیم در روند پژوهش در باب تاریخ شهر دچار مانع می‌شویم. اصفهان به‌عنوان شهری با قدمت تاریخی و ساختار محله‌محور در مطالعات اجتماعی ظرفیت بالایی دارد. و ما در این شهر زندگی می‌کنیم که مناطق و محله‌های مختلفی را در بر می‌گیرد و در ظاهر و باطن هرکدام قصه‌ها نهفته است. باید جست‌وجو کرد و روایت شکل‌گیری هر محله و آدم‌های آن را یافت. هر محله‌ای داستان خاص خودش را دارد که باید مکتوب بشود.
این محقق در ادامه و در خصوص پیامدهای بی‌توجهی در نگارش تاریخ محلات اشاره کرد: مصاحبه‌نکردن با معمرین و پیشکسوتان و معتمدان هر محله پیامدهای جبران ناپذیری دارد . به‌طوری که ازدست‌دادن این افراد به معنی ازمیان‌رفتن داده‌های بسیار مهمی درباره شهر و محله است. به بیانی دیگر، اطلاعاتی که از طریق مصاحبه با پیشکسوتان محله‌ها به دست می‌آید، غالباً در آثار مکتوب و منابع مشاهده نمی‌شود. بنابراین، با گفت‌وگوی هدفمند و هوشمندانه با معمرین محله‌ها می‌توانیم به داده‌های شایان‌توجه و نابی در خصوص هر محله دست پیدا کنیم؛ داده‌هایی که در لایه‌های پنهان ذهن این افراد وجود دارد.
او با نگاهی جزیی‌تر به تاریخ محله‌های منطقه ۴ شهرداری، متذکر شد: منطقه ۴ دارای ۱۷ محله است که قسمتی مشرف به زاینده‌رود، یعنی مهرآباد تا حوالی باغ‌رضوان و حتی خود آن را در بر می‌گیرد. محله‌های مهرآباد، پل شهرستان، زون یا زوان، پینارت، کلمخواران، روشن‌دشت در همین مسیر قرار می‌گیرند. خدمات رفاهی و عمرانی متعددی، چون بیمارستان چمران، سازمان انتقال خون، اداره آب منطقه‌ای، سازمان پسماند، میدان‌های میوه و تره‌بار، شهر رؤیاها، نمایشگاه بین‌المللی همگی در این محدوده قرار دارند و باید به پیشینه و عملکرد آنها پرداخته شود.
گودرزی از متخصصان تاریخ محلی اصفهان در ادامه بحث محلات منطقه ۴ اضافه کرد: در بررسی شکل‌گیری و احداث محلات تأمل شد که هر محله چه ویژگی‌هایی دارد و چه مردمانی در آنها زندگی می‌کردند؟ شغل آنها چه بوده است؟ برای مثال کشاورز بودند یا تجارت می‌کردند؟ چه تعداد خانواده در آن اماکن می‌زیسته‌اند؟ چه تأثیراتی بر رشد اقتصادی داشتند؟ هیئت‌های مذهبی در هرکدام چگونه شکل گرفته است؟ چه اصنافی در هر محله می‌زیسته‌اند؟ وسایل حمل‌ونقل و ارتباطات و گذرگاه‌ها چگونه بوده است؟ چرا برخی محلات پیچ‌درپیچ‌اند و شکل منظم و بسامانی ندارند؟ علت وجه‌تسمیه آنها چه بوده؟ چه شخصیت‌های برجسته یا سرمایه‌های انسانی در آنها بالیده‌اند؟
تاریخ محلات و بازتاب صدای مردم
او همچنین در باب دغدغه‌های مهم این پرژوه ادامه داد: ضعف و کاستی‌های محله‌ها چه بوده که باید مورد توجه مسئولان شهرسازی واقع شود؟ شکاف اجتماعی امروز برآمده از کدام تصمیم‌گیری غلط مسئولان و شهروندان است؟ جایگاه زنان در گذشته چگونه بوده و امروزه به چه حمایت‌هایی نیاز دارند؟ گذشتگان نزدیکی بسیاری به هم داشتند و چندین خانواده به‌راحتی در یک خانه زندگی می‌کردند، و از طرفی مشکلات اجتماعی و حتی روانی هم کمتر بوده، علت آن در چیست؟ چرا افراد کمتر به افسردگی مبتلا می‌شدند؟ چگونه همه هوای یکدیگر را داشتند، اما امروزه خبری از انس و الفت‌های گذشته نیست!
این پژوهنده حوزه تاریخ شهر در تشریح محتوای جدیدترین اثرش چنین گفت: در کنار مسائل یادشده، به نحوه برگزاری آیین جشن‌ها و سوگواری‌های هر محله نیز پرداخته شده است. پرسش مهمی است که سور و سوگ‌ها در گذر زمان چه تغییری کرده‌اند؟ برای نمونه، جشن یلدا در گذشته مخصوص کشاورزان بوده و با سادگی تمام باعث پیوند بیشتر خانواده‌ها و اقوام می‌شد. اما امروزه بین جامعه و سنت‌ها شکاف بسیاری افتاده و شیوه تعاملات تغییر کرده است.
این نویسنده درباره اهداف پژوهش حاضر گفت: شناخت و آگاهی نسبت به پیشینه تاریخی محله‌ها، ضعف یا قوت‌های هر محله، شناخت سرمایه‌های انسانی و ظرفیت‌های مغفول مانده محله‌ها به رشد و توسعه محله کمک می‌کند. در این پژوهش سعی داشتیم به آیین‌ها و فرهنگ مردم بپردازیم تا بتوانیم از ظرفیت‌های آن در حوزه توسعه گردشگری استفاده کنیم.
این تاریخ‌پژوه در باب بررسی زیست مردم هر محله و مراحل مصاحبه‌ها ادامه داد: درصدد بودیم در این پروژه با خانواده‌های محترمی که در شمار نخستین ساکنان هر محله قرار می‌گیرند، گفت‌وگو کنیم. در واقع، این گروه با توجه به پیشینه حضورشان از دیگران داده‌هایی بیشتر و غنی‌تر داشتند. گفتنی است که نوشتار کنونی در نوع خود اولین کار به شمار می‌آید. و هدف ثبت و بررسی کالبد محله‌ها، تاریخ و فرهنگ مردم است. طبیعی است که نمی‌توانیم مدعی شویم این کار بدون نقص و جامع است. اما پژوهشی آغاز شده که امید است پژوهشگران آینده در آن تأمل کنند و با ادامه مسیر، آثار کامل‌تری را به قلم بیاورند.
محقق کشورمان ضمن صحبت درباره این پروژه تأکید کرد: برای خود من این تحقیق نکته‌های جالبی داشت. ساکنین برخی محله‌ها متشکل از اقشار بومی و مهاجرین هستند که هشت‌بهشت در شمار آنها قرار می‌گیرد. البته این محله در قدیم به مناسبت بقعه‌ای که در آن واقع بود به شاهزید شهرت داشت. در بین عوام این‌گونه می‌گویند که هشت‌بهشت، «شهرضا کوچک» است؛ زیرا تعداد مهاجرینی که از شهرضا و دهاقان به سمت آن و برای زندگی در آنجا آمدند بسیار زیاد بوده است.
او در ادامه مبحث هشت‌بهشت این‌گونه تشریح کرد: این مهاجران از اواسط دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی آمدند به منطقه کنونی که بیش از همه ناشی از خشک‌سالی و بی‌آبی در زادگاهشان بود. و این نکته برای من بسیار جالب بود که با سکونت در کنار هم کلنی تشکیل دادند. دلایل زندگی‌نکردن این گروه در محله‌های قدیمی اصفهان نیاز به بررسی و تأمل داشت. شاید فقر و کمی درآمد از جمله دلایل آن بود که فرصت زندگی در مناطق مرفه‌تر و پیشرفته‌تر را برای آنان فراهم نمی‌کرد. زیرا توان مالی آنها اجازه نمی‌داد زمین‌های گران‌قیمت خریداری کنند. شاید هم تمایل مهاجرین به زندگی در کنار هم و در یک مکان مشترک به‌طوری که فاصله‌ای بین آنها نباشد، از جمله دلایل آن بود. بنابراین، در همان پایگاه مشترک به ساخت‌وسازهای گوناگون دست زدند و هم‌زمان از نظر مسائل مختلف خانوادگی و اجتماعی از یکدیگر حمایت کردند. کوشیدند در غربت بهترین زندگی را داشته باشند.
گودرزی، مجری این پروژه تاریخ شفاهی، در پاسخ به این سؤال که مخاطبان اصلی کتاب‌های مدنظر چه کسانی هستند، توضیح داد: بدون تردید ساکنان هرکدام از محله‌ها، به خواندن تاریخ منطقه خود تمایل دارند و از مخاطبان اصلی این کتب هستند. برای هر شهروندی آگاهی از گذشته محله خودش جذابیت دارد.
این تاریخ‌نگار در باب مخاطبان مجموعه محلات اصفهان ادامه داد: در واکاوی هر محله به ظرفیت‌های تاریخی آن اشاره شده است که ممکن یک باغ، مناره، برج، امامزاده یا فضای سبز باشد. بنابراین، این کتاب‌ها می‌تواند برای فعالان حوزه گردشگری نیز مناسب و کاربردی باشد. لیدرها با مراجعه به این کتب می‌توانند داده‌های مهمی کسب کنند. به‌طور کلی، برای شناسایی مناطق گردشگری و نیز جذب گردشگر دارای اهمیت‌اند.
ایشان در باب اهمیت نگارش این مجموعه بیان کرد: این کتاب‌ها به دیده‌شدن مردم نیز کمک می‌کند. ما در این پروژه صدای مردم و محلات هستیم. در تاریخ‌نگاری به جز نگارش تاریخ پادشاهان و شخصیت‌های نامدار و به‌طور کلی تاریخ سیاسی می‌توان از زاویه‌ای دیگر هم نظر کرد و آن تاریخ مردم کوی و برزن است. این پروژه، تاریخ مردم است؛ مردمی که تاکنون کسی آنها را ندیده و صدایشان را نشنیده است، اما همین مردم به محله‌شان اهمیت می‌دهند، تاریخی را که پشت‌سر گذاشته‌اند، برای مثال از زندگی در قلعه تا آپارتمان‌های امروزی را دوست دارند و درباره‌اش کنجکاوند. امید است که مسئولان مختلف نیز با هدف بهبود مناطق به این کتب توجه کنند.
گودرزی درباره پژوهشگران و حامیان منطقه ۴ شهرداری چنین گفت: مصاحبه‌های هر محله کامل شده و به پایان رسیده. اما ثبت و تدوین پروژه هنوز ادامه دارد و در مرحله ویراستاری و صفحه‌آرایی است. گروه نویسندگان منطقه ۴ شهرداری نیز عبارت‌اند از: معصومه گودرزی، مینا معینی، پیمان باقری، عبدالمهدی رجایی و مونا فاطمی‌نژاد. از حسن همتیان، منصوره تاج و حمایت‌های محسن زمانی، شهردار منطقه نیز بسیار سپاسگزارم. از خبرگزاری ایسنا هم به‌خاطر بازتاب این پروژه متشکرم. به امید اینکه خوانندگان این آثار نظرهای خود را با ما در میان بگذارند.
این پژوهشگر در سخنان پایانی خود خاطرنشان کرد: این پروژه کار بسیار سختی بود و اگر صبر و حوصله تیم نبود و اگر عاشقانه به این کار نگاه نمی‌شد، بی‌تردید به ثمر نمی‌نشست. یکی از سختی‌های مسیر این پژوهش زمان کم آن بود. از طرفی، پیداکردن مصاحبه‌شوندگان و قانع‌کردن آنان برای برای نشستن در برابر دوربین و صحبت‌کردن از روزگاران گذشته‌شان کار آسانی نبود. به‌هرحال، سعی کردیم که در حد توان و البته زمانی که در اختیار داشتیم، دین خود را به شهروندان ادا کنیم.
