اصفهان شهر نقش‌ها و طاق‌های فیروزه‌ای، از سال‌ها پیش با رختی تیره از دود و غبار در انظار عموم مردم ظاهر می‌شود؛ این شهر که روزگاری به واسطه زاینده‌رودش قلب تپنده هنر و طبیعت ایران بود، امروز به یکی از کانون‌های آلوده‌ترین نقاط کشور بدل شده است.
آمار رسمی نشان می‌دهد که تعداد روزهای پاک در دیار نصف جهان به‌طرز نگران‌کننده‌ای کاهش پیدا کرده و سالانه بیش از ۱۵۰ روز هوای ناسالم بر کلان‌شهر اصفهان حاکم است.
ورود به روزهای سرد سال، نه‌تنها رنگ‌های گرم پاییزی را از دل طبیعت این شهر می‌برد، بلکه با پدیده وارونگی هوا (اینورژن)، لایه‌های سنگین آلودگی بر آسمان اصفهان جا خوش می‌کنند؛ آلاینده‌های اصلی همچون دی‌اکسید نیتروژن و ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون، همچون سرکشانی در دل هوای شهر جولان می‌دهند؛ گزارش‌های زیست‌محیطی نشان می‌دهند که میانگین غلظت این ذرات معلق از مرزهای استاندارد جهانی گذشته و به حدود ۲.۵ برابر حد مجاز رسیده است.
زاینده‌رودی که روزگاری از دل شهر می‌گذشت و به شهروندان زندگی می‌بخشید، امروزه با خشکی خود تأثیرات قابل‌توجهی بر افزایش گردوغبار و تغییرات اقلیمی این شهر گذاشته است؛ افزایش تردد خودروهای فرسوده و صنایع سنگین نیز به‌مثابه شعله‌ای است که بر این آتش می‌دمد؛ تعداد روزهای «وضعیت قرمز» در سال‌های گذشته به‌حدی افزایش یافته که بعضی مناطق اصفهان را به یکی از آلوده‌ترین نقاط خاورمیانه تبدیل کرده است.
در این شهر که مردمش به هنر و فرهنگ شهره‌اند، امروز نفس کشیدن نیز دشوار شده است و آمار پزشکی از افزایش نرخ بیماری‌های تنفسی، قلبی و ریوی در اصفهان حکایت دارد؛ شاید وقت آن رسیده است که به جای تکیه بر تاریخ و گذشته پرشکوه، نگاهی عمیق‌تر به آینده‌ای بیندازیم که در گرو بازگشت به آغوش پاک طبیعت است.
رینگ چهارم ترافیکی اصفهان یکی از طرح‌های کلان‌پروژه‌ای است که با هدف تسهیل ترافیک شهری و کاهش آلودگی هوا در این کلان‌شهر در حال پیگیری است، اما اگرچه این پروژه با دیدگاه کاهش بار ترافیکی درون‌شهری و بهبود شرایط عبور و مرور شکل گرفته است، باید به دقت بررسی کرد که آیا به‌تنهایی می‌تواند راهکاری مؤثر برای مهار آلودگی هوا و بهبود وضعیت زیست‌محیطی شهر باشد یا خیر.
یکی از نکات اصلی درباره رینگ چهارم ترافیکی، ایجاد مسیر جدیدی برای عبور خودروها و کاهش تراکم در هسته مرکزی شهر است که به‌نظر می‌رسد هدف از اجرای این پروژه، خارج کردن ترددهای غیرضروری از مناطق پرجمعیت و هدایت آن‌ها به حاشیه شهر باشد، اما مسئله‌ای که باید در نظر گرفت، این است که صرفاً افزایش زیرساخت‌های جاده‌ای بدون مدیریت تعداد خودروها و به‌روزرسانی استانداردهای آلایندگی خودروها، ممکن است نه‌تنها آلودگی را کاهش ندهد، بلکه با افزایش تردد در مسیرهای جدید، مشکلات زیست‌محیطی دیگری را نیز ایجاد کند.
به‌عنوان مثال وجود خودروهای فرسوده و آلاینده که سهم قابل‌توجهی در افزایش ذرات معلق و دی‌اکسید نیتروژن دارد، می‌تواند حتی در مسیرهای جدید نیز منجر به تشدید آلودگی شود.
رینگ چهارم و مترو اولویت‌های مدیریت شهری اصفهان برای رفع مشکل آلودگی هوا
علی قاسم‌زاده، شهردار اصفهان در این‌باره اظهار می‌کند: مطالعات مختلفی درباره منابع آلایندگی در اصفهان انجام شده است؛ این آلایندگی‌ها به دو دسته کلی شامل منابع ثابت (نظیر صنایع) و منابع متحرک تقسیم می‌شود.
وی می‌افزاید: مطالعات نشان می‌دهد که منابع متحرک به‌طور قابل‌توجهی بر شرایط آلودگی اصفهان تأثیرگذار است و شهرداری اصفهان، به‌عنوان یکی از دستگاه‌های مسئول در مدیریت منابع متحرک، نقش مهمی در رفع این مسئله دارد.
شهردار اصفهان تصریح می‌کند: برای رفع مشکلات منابع متحرک، چند سناریو توسط شهرداری اصفهان و مشاوران مورد بررسی قرار گرفته است؛ یکی از این سناریوها، پروژه «رینگ چهارم» است؛ مطالعات مربوط به این پروژه از سال ۱۳۹۰ آغاز شد و بررسی‌های عمیق و دقیقی انجام گرفت.
قاسم‌زاده با بیان اینکه حدود ۱۰ سناریو و تحلیل اقتصادی و ترافیکی برای این پروژه انجام شد و در نهایت در سال ۱۳۹۰ به تصویب رسید، ادامه می‌دهد: این پروژه تا سال ۱۳۹۸ به‌دلیل اولویت‌های دیگر شهرداری متوقف ماند، اما در آن سال مدیریت قبلی شهرداری با جرئت کار را آغاز کرد.
وی عنوان می‌کند: با وجود آغاز پروژه در سال ۱۳۹۸، برخی منتقدان همچنان انتقاد می‌کنند که چرا بخش زیادی از بودجه شهرداری برای پروژه رینگ چهارم هزینه می‌شود؟، اما شورای اسلامی شهر تصمیم گرفته است که پس از پروژه مترو، رینگ چهارم را به‌عنوان اولویت دوم برای رفع مشکل آلایندگی و آلودگی هوا در نظر گیرد.
تمرکز بر توسعه حمل‌ونقل عمومی و بهبود کیفیت آن می‌تواند به کاهش آلایندگی و افزایش کارایی ترافیکی شهر کمک کند
شهردار اصفهان بیان می‌کند: معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری نیز نقش کلیدی در این مسیر دارد؛ یکی از اسناد اصلی این معاونت، «طرح تفصیلی مبتنی بر طرح جامع» است که نیاز به بازنگری دارد، زیرا این طرح می‌تواند به رفع مشکلات زیست‌محیطی اصفهان کمک کند و باید با دقت به مسائلی نظیر آلایندگی و بهبود شرایط آب و هوایی بپردازد.
قاسم‌زاده اضافه می‌کند: تمرکز بر توسعه حمل‌ونقل عمومی و بهبود کیفیت آن نیز از دیگر راهکارهایی است که باید به‌طور جدی دنبال شود؛ این رویکرد می‌تواند به کاهش آلایندگی و افزایش کارایی ترافیکی شهر کمک کند.
وی با بیان اینکه پروژه رینگ چهارم به‌دلیل مشکلات مختلف در بخش‌های غربی اصفهان با چالش‌های متعددی مواجه شده است، ادامه می‌دهد: بخشی از زمین‌های مورد نیاز این پروژه در اختیار دستگاه‌های دولتی همچون ارتش قرار دارد که هنوز به توافق نهایی با آن‌ها نرسیده‌ایم؛ در بعضی مناطق، مقاومت‌ها و کمبود بودجه نیز از موانع اصلی پیشرفت این پروژه است.
شهردار اصفهان می‌گوید: مدیریت کنونی شهرداری تلاش می‌کند تا بخش‌هایی از پروژه که قابلیت اجرا دارد را پیش ببرد؛ در این راستا تاکنون، ۲۰ کیلومتر از پروژه تکمیل و مذاکراتی با شهرستان‌ها و نهادهای دولتی برای ادامه پروژه انجام شده است؛ به‌تازگی نیز پیرو موضوع راه‌آهن جلساتی برگزار شده است تا مشکلات مربوط به عبور پروژه از اراضی راه‌آهن رفع شود.
قاسم‌زاده با بیان اینکه شهرداری اصفهان امیدوار است که با همکاری شهرستان‌ها و دولت بتواند پروژه رینگ چهارم را سریع‌تر به پایان برساند، می‌افزاید: توافقات اولیه با شهرستان‌ها برای اجرای مشترک پروژه انجام شده است و هم‌اکنون انتظار می‌رود که دولت جدید نیز سهم خود را در این پروژه بر عهده بگیرد و همکاری بیشتری داشته باشد.
وی می‌گوید: بعضی از موانع پیش‌روی ما از طریق همکاری مردم و مسئولان قابل رفع است؛ بنابراین از مردم و مسئولان می‌خواهیم که در رفع مشکلات و پیشبرد پروژه‌های حمل‌ونقل و محیط زیستی شهر کمک کنند تا بتوانیم به‌طور مؤثرتر مشکلات را برطرف کنیم.
لزوم توسعه سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی در اصفهان و شهرهای اطراف آن
علیرضا صلواتی، مجری طرح‌های زیربنایی استان اصفهان اظهار می‌کند: در دهه ۹۰، آلودگی هوای اصفهان بیشتر در فصل پاییز دیده می‌شد و علت آن وارونگی دما بود، اما هم‌اکنون حتی در اردیبهشت و تابستان نیز شاخص آلودگی هوا به بیش از ۲۰۰ و ۲۵۰ می‌رسد.
وی با بیان اینکه در حال حاضر وضعیت کنونی هوای اصفهان بدتر از تهران شده است که دلایل آن باید مورد بررسی قرار گیرد، می‌افزاید: یکی از دلایل اصلی این وضعیت، اجرا نشدن برنامه‌های مناسب شهری و زیست‌محیطی است؛ به‌عنوان مثال حلقه حفاظتی شهر که قرار بود برای حفاظت و کنترل ترافیک و آلودگی ایجاد شود، به‌درستی پیگیری نشده است.
مجری طرح‌های زیربنایی استان اصفهان تصریح می‌کند: به‌دلیل جمعیت بالای استان اصفهان که حدود ۷۰ درصد آن در ۳۰ کیلومتری شهر قرار دارند، نیازمند توسعه سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی در شهرهای اطراف است، اما هنوز دسترسی مناسب فراهم نشده و خودرومحوری در اولویت قرار گرفته است.
صلواتی خاطرنشان می‌کند: مشکلات مدیریتی در سرعت تصمیم‌گیری و اجرای پروژه‌ها دیده می‌شود؛ به‌عنوان مثال در تهران ساعات اوج ترافیک مشخص است، اما در اصفهان دیگر نمی‌توان ساعاتی از روز را به‌عنوان ساعات کم‌ترافیک معرفی کرد.
برنامه‌ریزی جامع برای حمل‌ونقل عمومی و پاک در اصفهان هنوز به‌طور کامل تدوین و اجرا نشده است
وی خاطرنشان می‌کند: در گذشته برنامه‌ای برای خطوط مترو داشتیم که در آن زمان هزینه احداث هر کیلومتر ۵۰ میلیون تومان برآورد شده بود؛ اگر آن زمان از طریق تسهیلات بانکی، بورس یا منابع مردمی سرمایه‌گذاری کرده بودیم، امروز شاید سه خط مترو را کامل کرده بودیم، اما هم‌اکنون با افزایش نرخ ارز و کاهش ارزش پول، این هزینه‌ها بیشتر شده است و ما از فرصت‌های گذشته استفاده نکرده‌ایم.
مجری طرح‌های زیربنایی استان اصفهان بیان می‌کند: امروزه تلفن‌های همراه بخشی از زندگی روزمره ما شده‌اند و بسیاری از جنبه‌های زندگی همچون تماشای فیلم، تنظیم ساعت خواب و حتی مدیریت سلامت را کنترل می‌کنند؛ در مدیریت شهری نیز باید به‌دنبال فناوری‌های جدید نظیر اتوبوس‌های هیبریدی و برقی باشیم، اما این موارد به‌طور جدی در اصفهان پیگیری نشده و مسیر آرام‌سازی به سمت مرکز شهر و ایجاد خطوط دوچرخه‌سواری نیز به‌درستی طی نشده است.
صلواتی اضافه می‌کند: برنامه‌ریزی جامع برای حمل‌ونقل عمومی و پاک در اصفهان هنوز به‌طور کامل تدوین و اجرا نشده است؛ در مقایسه با شهرهایی نظیر لندن که هدف‌گذاری کرده‌اند تا ۸۰ درصد سفرها از طریق حمل‌ونقل عمومی و پاک انجام شود، اصفهان تنها ۱۰ تا ۱۵ درصد از حمل‌ونقل پاک بهره می‌برد، بنابراین برای پیشرفت در این زمینه باید فرهنگ‌سازی و برنامه‌ریزی دقیق‌تری انجام شود تا در سال‌های آینده بتوان به شهری پاک و هوایی بهتر دست یافت.
وی می‌گوید: امیدواریم که با مدیریت درست و برنامه‌ریزی‌های جامع، اصفهان بتواند به سمت بهبود وضعیت حمل‌ونقل و محیط زیست خود حرکت کند و اقدامات ماندگاری برای نسل‌های آینده انجام شود.
ضرورت دقت در اولویت‌بندی پروژه‌های زیرساختی شهرها
سید مهدی ابطحی، استادتمام دانشگاه صنعتی اصفهان اظهار می‌کند: معابر شهری با سه هدف اصلی از جمله هدف اجتماعی، هدف تحرک و هدف دسترسی طراحی می‌شود؛ معابری که هدف اجتماعی دارند، برای تعاملات روزمره مردم طراحی شده‌اند و افراد در دو طرف معبر با یکدیگر در ارتباط هستند؛ معابری که با هدف تحرک طراحی می‌شوند، برای تسریع در عبور و مرور خودروها مورد استفاده قرار می‌گیرند و معابر دسترسی نیز وظیفه جمع‌آوری یا توزیع ترافیک از معابر اصلی را بر عهده دارند.
وی می‌افزاید: تعیین نقش هر معبر و جایگاه آن در شبکه حمل‌ونقل شهری توسط معاونت‌های مربوطه نظیر معاونت حمل‌ونقل و ترافیک انجام می‌شود که مسئولیت تعریف و اولویت‌بندی این شبکه را بر عهده دارند؛ در این بین مذاکرات میان‌شهری و همکاری‌ها برای آزادسازی اراضی می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در انتخاب پروژه‌ها و اولویت‌بندی آن‌ها داشته باشد.
استادتمام دانشگاه صنعتی اصفهان می‌گوید: دو محدودیت اصلی که در پروژه‌های شهری وجود دارد، بودجه و زمان است؛ اگر یک طرح به‌درستی و در زمان مناسب خود اجرا شود و منابع مالی به‌درستی تخصیص داده شوند، می‌تواند به دستیابی اهداف کمک کند؛ به‌عنوان مثال اگر بخشی از رینگ که باید تحرک ایجاد کند در مناطقی با اولویت کمتر اجرا شود، بودجه به‌جای رفع مشکلات اصلی، در جایی خرج می‌شود که تأثیرگذاری کمتری دارد.
ابطحی ادامه می‌دهد: انتخاب محل اجرای پروژه‌ها نباید تنها بر اساس سهولت اجرا باشد، بلکه مناطقی که مشکلات ترافیکی بیشتری دارند باید اولویت داشته باشند؛ اگر زیرساخت‌ها در مناطقی که هنوز ترافیک کافی ندارند ایجاد شود، ممکن است پیش از بهره‌برداری کامل تخریب شوند، بنابراین شهرداری باید زمان بیشتری را برای آزادسازی و توافقات میان‌شهری صرف کند تا مشکلات کلیدی ترافیکی رفع شوند.
وی عنوان می‌کند: اصفهان به‌عنوان یک متروپلیس، با مجموعه شهری گسترده‌تری روبه‌رو است که فراتر از مرزهای رسمی آن عمل می‌کند؛ رفع مشکلات شهرهای اطراف مستقیم به رفع مسائل اصفهان کمک می‌کند و این رابطه باید با مشارکت بیشتر شهرهای پیرامونی در رفع مشکلات همراه باشد.
استادتمام دانشگاه صنعتی اصفهان بیان می‌کند: شهرداری اصفهان هزینه‌های زیادی برای شهرهای حومه‌ای پرداخت می‌کند و این هزینه‌ها باید با حمایت و همکاری آن‌ها جبران شود؛ نمونه‌ای از چالش‌های طراحی معابر، خیابان امام خمینی (ره) است که ابتدا برای سرعت طراحی شده بود، اما افزایش دسترسی‌ها موجب کاهش ایمنی آن شد و در نهایت به دلیل همین مشکلات مجبور به دو طبقه کردن آن شدیم.
ابطحی اضافه می‌کند: این خیابان که نقش اجتماعی داشت، با افزایش تقاطع‌های غیرهمسطح و سرعت، کارکرد اجتماعی خود را از دست داد؛ همین مشکلات ممکن است در بخش‌های دیگر رینگ شهر نیز رخ دهد که باید با دقت بیشتری از وقوع آن‌ها جلوگیری شود.
وی تاکید می‌کند: شهرداری باید توجه ویژه‌ای به نیازهای واقعی ترافیکی و اولویت‌بندی دقیق پروژه‌ها داشته باشد؛ اجرای زودهنگام پروژه‌ها در مناطقی که هنوز اولویت ندارند، می‌تواند منجر به هدررفت منابع و بودجه شود.
اصفهان با چالشی جدی و فرساینده مواجه است که نه‌تنها سلامت جسمانی شهروندان را تهدید می‌کند، بلکه به زیرساخت‌های زیست‌محیطی و اجتماعی نیز آسیب می‌زند؛ با توجه به افزایش روزهای آلوده و اثرات منفی آن بر سلامت عمومی و کیفیت زندگی، نیاز مبرم به اقدامات فوری و پایدار، همچون کاهش استفاده از خودروهای فرسوده، کنترل صنایع آلاینده و بازگرداندن جریان زاینده‌رود احساس می‌شود.
برنامه‌ریزان شهری معتقدند آینده اصفهان در گرو تعهد جمعی برای حفظ محیط زیست و ایجاد راهکارهای نوین برای مقابله با این بحران است.
