لزوم بازنگری و اصلاح برخی قوانین حوزۀ میراث فرهنگی، انتخاب مسئولانی از خانوادۀ مرتبط با این حوزه برای درک نیازهای میدانیِ عرصه میراث فرهنگی، کنارگذاشتن برخورد بازاری و مناقصه و مسابقه با مرمت، اختصاص بودجۀ شایسته، و تأکید بر اینکه مرمت بد از مرمت نکردن بسیار بدتر است، برخی از خواسته‌های فعالان میراث فرهنگی از رئیس‌جمهور آینده است.
گردشگری در چهارپنجم کشورهای جهان یعنی در بیش از ۱۵۰ کشور، یکی از پنج منبع مهم کسب ارز خارجی است و در ۶۰ کشور، رتبه اول را به‌خود اختصاص می‌دهد؛ همچنین طبق گزارش یونسکو در سال ۲۰۰۷، ایران جزو ۵ کشور برتر از نظر میراث فرهنگی و جزو ۱۰ کشور اول در زمینه پتانسیل جذب گردشگر بین‌المللی در جهان است؛ اما چرا با وجود این پتانسیل بالا، ایران در زمینه میراث فرهنگی و گردشگری دچار چالش‌های جدی است؟
امروز و با وجود رسانه‌ها، به وفور مشاهده می‌شود که کوچک‌ترین جاذبه تاریخی، فرهنگی و طبیعی در کشورهای توسعه‌یافته و حتی برخی کشورهای در حال توسعه، چگونه با پرداخت و توجه بسیار به قطب جذب گردشگر تبدیل می‌شود. در مقابل، عدم توجه و پرداخت درست به میراث فرهنگی عظیم و بزرگ در ایران و به طور خاص اصفهان که در جهان شهره است، نه تنها باعث کاهش گردشگران شده بلکه ابنیه تاریخی و میراث ارزشمند گذشتگان ما را دچار آسیب و تخریب کرده است.
حالا در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری و در گفت‌وگو با اساتید و فعالان بخش مرمت و میراث فرهنگی، به اصلی‌ترین مشکلات این حوزه و مطالبات از رئیس‌جمهور آینده پرداخته‌ایم.
جای خالی تخصص در مدیریت
حمید فرهمند بروجنی، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان در این‌باره گفت: به نظر می‌رسد یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما در عرصه میراث فرهنگی و مرمت این است که در سطح کلان، مدیران متخصص در جایگاه خود قرار ندارند و مدیران این بخش، بیشتر سیاسی هستند، و به همین دلیل درک درستی از نیازها اقتضائات جنبه‌های درآمدزا و هزینه بر عرصه مرمت و میراث فرهنگی ندارند.
او ادامه داد: این وزارتخانه بیشترِ مدیران را از میان شخصیت‌های سیاسی انتخاب می‌کند که البته ممکن است افراد شایسته‌ای باشند، اما به لحاظ تخصص، ویژگی‌های لازم را ندارند. این موضوع از پس از انقلاب وجود داشته که سازمان میراث فرهنگی ایجاد شد و امروز با تبدیل شدن به وزارتخانه، بیشتر خود را نشان می‌دهد. لذا رویکرد هیئت دولت و ریاست جمهوری آینده باید به میراث تغییر کند و وزیر میراث فرهنگی و گردشگری باید از خانواده این حوزه باشد، نه از صدا و سیما، وزارت صنایع و یا نهادهای دیگر.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: وقتی مدیر از خانواده میراث فرهنگی نباشد مسائل این حوزه برای او ملموس نیست و از سوی دیگر، مدیران میانی و پایین دستی هم به همین صورت به طریق سیاسی انتخاب می‌شوند و چرخه معیوب سازمان اصلاح نمی‌شود. ما از نظر وضع قوانین مشکلی نداریم، مشکل سازمان‌های متولی، اجرای قانون هستند؛ برای مثال میراث و شهرداری همواره در ساخت‌وسازها دچار چالش هستند اگرچه قوانین زیادی در این زمینه وضع شده است.
فرهمند با اشاره به قوانین این حوزه تأکید کرد: یکی از مسائل مهم این است که برخی قوانین به بازنگری و اصلاح نیاز دارند و لازم است که در این زمینه با مشورت متخصصان اصلاح شوند، ازجمله می‌توان به قوانین ساخت و ساز در بافت تاریخی و خرید و فروش اشیاء هنری اشاره کرد که ما در این حوزه فقط قانون عتیقات مربوط به سال ۱۳۱۲ را داریم که طی این سال‌ها فقط تبصره‌هایی به آن اضافه شده است. درحالی‌که ما به قوانینی نیاز داریم که جامع و مانع باشند، به‌این معنا که هم همه جزئیات را در برگیرند و هم هر سازمان نتواند تفسیر خود را به قانون تحمیل کند. به طورمثال در اصفهان هر سازمان برای حریم بافت تاریخی تفسیر خود را دارد، در صورتی که اعلام حریم تاریخی وظیفه میراث فرهنگی است.
رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه هنر اصفهان با بیان اینکه اصفهان یک شهرموزه با قابلیت‌های بزرگ است، تصریح کرد: گردشگران از نقاط مختلف دنیا به خاطر صنعت به اصفهان نمی‌آیند، آنها به اصفهان سفر می‌کنند چون فرهنگ، هنر و تاریخ با صنعت و زندگی روزمره مردم آمیخته شده و شهری با شرایط خاص مثل اصفهان را ساخته است. زمانی که مدیری بدون درک درست از این شرایط در رأس میراث فرهنگی این شهر قرار می‌گیرد، نمی‌تواند اقتضائات و نیازهای این شهر را فهم کند؛ ضمن آنکه وقتی فرد، کمی در جریان شرایط قرار می‌گیرد دوران مدیریت به‌دلایل مختلف به پایان می‌رسد و شخص دیگر جای او را می‌گیرد؛ گویا اصفهان آزمایشگاه شناخت مدیران است در حالی که بیش از هر شهر دیگر به مدیر کارآزموده و متخصص نیاز دارد.
کار مرمت، کار مسابقه و مناقصه نیست
محمود منشئی، پیشکسوت مرمت و معماری نیز با بیان اینکه خانوادۀ من جمعاً ۱۲۰ سال به میراث فرهنگی و فرهنگ و هنر خدمت کرده‌ایم، گفت: سال ۷۱ به‌عنوان اولین پیمانکار مرمت ابنیه تاریخی با عقد قرارداد کار کردم. پیش از آن، مرمت‌ها به‌صورت امانی انجام می‌شد و ما اولین پیمانکار مرمت در اصفهان بودیم که قرارداد آن همچنان در سربرگ شرکت من موجود است. در حال حاضر چندسالی است که روال تغییر کرده و مرمت ابنیه تاریخی را به مناقصه و مزایده می‌گذارند که این مسئله تیشه به ریشه بنای تاریخی است.
او ادامه داد: کار مرمت، کار مناقصه و مسابقه نیست و باید جستجو کرده و ببینند چه کسی برای این کار شایسته‌تر است. در این زمینه چیزی که کمترین اهمیت را دارد هزینه است، چراکه این میراثی است که قرن‌ها و سال‌ها به ما رسیده است. من ۱۳ سال در عالی قاپو کار کرده و ایوان آن را از مرگ حتمی نجات دادم، اما حالا که خط‌مشی عوض شده و با کار مرمت به‌صورت بازاری برخورد می‌شود هرکس ارزان‌تر گفت؛ کار را به آن بسپارند و ازاین‌رو من با میراث فرهنگی قطع همکاری کرده‌ام. بودجه مهم است، اما اگر قرار است بودجه صرف شده و بنا تخریب شود درواقع هزینه دور ریخته شده است. وقتی پیمانکار با قیمت کمتر در مناقصه برنده می‌شود برای سود خود از کیفیت کم می‌کند و به بنا آسیب می‌زند.
منشئی تصریح کرد: گویا این روزها تصمیم بر تخریب آثار تاریخی است، چراکه اصرار دارند مرمت کنند، اما مرمتِ بد، و البته که مرمت بد از مرمت نکردن بسیار بدتر است. قرار نیست ما حتماً به ابنیه آسیب بزنیم، آیندگان قطعاً دلسوزانه رفتار می‌کنند. من این موضوع را به مدیران میراث، نمایندگان مجلس و حتی شخص وزیر گفته‌ام اما روال تغییر نکرده است.
همیشه پای “نبود بودجه” در میان است
همچنین شهریار ناسخیان، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان با بیان اینکه مشکل اصلی در حوزه مرمت و میراث فرهنگی، عدم تخصص در میان مدیران این حوزه است، گفت: متخصص نبودن و به عبارتی میراثی نبودنِ مدیران باعث می‌شود که نیازهای میدانی عرصه میراث فرهنگی فهم و درک نشود.
او ادامه داد: در زمینه آموزش عالی در رشته مرمت و میراث، باید کمی از کمی‌گرایی بپرهیزیم و به کیفیت و تخصص بپردازیم. ما تعداد بسیار زیادی از دانشجویان مرمت و درمجموع، رشته‌های مرتبط با میراث فرهنگی داریم که به لحاظ کیفیت علم و آموزش در سطح مناسبی نیستند. از سوی دیگر دانش، بومی، تجربی و ذهنی مرمت که از طریق استادکاران و گذشتگان به صورت سینه به سینه و نسل به نسل به ما رسیده در حال از دست رفتن است، چراکه استادکاران و بزرگان این رشته را یک به یک از دست می‌دهیم و به این واسطه دانش ارزشمند عملی و تجربی از دست می‌رود؛ لذا باید به این اساتید توجه شده و این دانش از آنها اخذ، توسعه و ارتقا داده شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه بودجه نیز یکی دیگر از مشکلات و مسائل اصلی در حوزه میراث فرهنگی است، گفت: اولین وزارتخانه در کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته، وزارت گردشگری است، اما در کشور ما همواره بخش‌های میراث فرهنگی، مرمت و گردشگری لنگ بودجه هستند. لذا باید با توجه به‌این بخش، بودجه در اختیار قرار گیرد. همچنین باید گردشگر وارد کشور شود تا چرخ وزارتخانه بچرخد. امروز ما با کمبود گردشگر مواجه هستیم و این به خلأ بزرگی برای میراث فرهنگی ما تبدیل شده است.
ناسخیان افزود: امیدواریم رئیس‌جمهور با انتخاب مدیران و تیم درست، فتح‌بابی شود تا بخش‌های مختلف با میراث فرهنگی تعامل کنند. یکی از مشکلات بخش مرمت و گردشگری عدم تعامل و رابطه درست سازمان‌های مختلف با میراث فرهنگی است.
